„Emigracjana” stanowią większą część ogólnego zasobu rękopiśmiennego i liczący się fragment kolekcji nowych druków Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk. Wynika to przede wszystkim z tradycji historycznej. Tytus Działyński, jego syn Jan i ich spadkobierca, Władysław Zamoyski, a także pozostali członkowie rodziny Działyńskich obracali się w kręgach Wielkiej Emigracji, stąd też ich papiery rodzinne stały się zaczątkiem naszej kolekcji. I to początkiem jakże świetnym!

Tym kontaktom emigracyjnym zawdzięczamy autografy naszych największych twórców: Adama Mickiewicza „Dziadów Cz. III”, „Panią Twardowską” i kilka listów wieszcza. Oprócz poezji Juliusza Słowackiego — tu wymienić należy przede wszystkim „Hymn o zachodzie słońca”, słynne „Smutno mi, Boże...” — posiadamy jego zeszyt do geografii. Spuścizna młodo zmarłego Stefana Garczyńskiego, z autografem „Wacława dziejów”, dostała się do Kórnika dzięki Klaudynie z Działyńskich Potockiej, siostrze Tytusa, znanej z prac na rzecz emigrantów. Umierającym a zakochanym poetą opiekowała się Klaudyna wespół z Mickiewiczem. Te znakomitości uzupełniono zakupem dzieła Cypriana Kamila Norwida „O miłości ksiąg dwie”. A ileż dziełek autorów minorum gentium, by wymienić choćby Antoniego Edwarda Odyńca. Żadna z tych inicjatyw tworzenia kolekcji nie nosiła znamion przypadku. Tytus Działyński, a jeszcze wyraźniej jego syn Jan starali się uchronić cenniejsze fragmenty dorobku myśli emigracyjnej. Jan Działyński kupił wszystkie manuskrypty, tłumaczenia i nakłady książek Józefa Hoene-Wrońskiego, matematyka i filozofa, a także plany i prototyp lokomobili (pojazd, który dzięki układowi kół miał jeździć po drogach tak równo jak pociąg) (sygn.: BK 225-2400). Zakupiono także od rodziny spuściznę Joachima Lelewela. Przechowały się dzieła Juliana Ursyna Niemcewicza i Józefa Wybickiego.

Z Paryża zjechały do Kórnika tzw. Papiery Leonarda Niedźwieckiego (sygn.: BK 2401-2592) dające przegląd całego życia Wielkiej Emigracji. Sprowadziła je córka Tytusa, Jadwiga z Działyńskich zamężna generałowa Władysławowa Zamoyska. Niedźwiecki, sekretarz jej męża, działacz, dużo bywał, znał wszystkich i wszystko notował. Dzięki tym przekazom archiwalnym poznajemy sylwetki wielkich polityków, ale i mizerię życia, walkę o byt, a nawet jadłospis i wydatki w klubach; odwiedzamy teatry, kościoły, wykłady; uczestniczymy w imprezach narodowych. Przechowały się papiery Dywizji Kozaków Sułtańskich, ukazujące jeszcze jedną próbę sformowania oddziałów polskich na obcej ziemi, wraz z dokumentami osiedleńców Polaków w Turcji.

Jan Działyński, wielki propagator nauki, utworzył w Paryżu Towarzystwo Nauk Ścisłych; posiadało ono swoje wydawnictwo, ale przede wszystkim zajmowało się popieraniem twórczości naukowców polskich działających na emigracji, głównie poprzez druk ich dzieł. Całość tych nakładów i „Pamiętnik” wydawany przez Towarzystwo przechowały się do dziś.

Ciekawie prezentują się wspomnienia uczestników powstań, zsyłek czy też podróżujących „za chlebem” od listonosza (Piotr Dworak) do ziemianina i działacza politycznego (Jan Żółtowski). W rękopisach i nowych drukach znajdują się niezwykle cenne, a często unikatowe dokumenty działalności rozmaitych komitetów i stowarzyszeń Polaków, by wymienić: Komitet Dam Polskich działający w Dreźnie czy „Protection Polonaise” Marii Zamoyskiej, wnuczki Tytusa, która zajmowała się jeńcami i wszelką biedą polską w Paryżu podczas I wojny światowej. Mniej znane są dokumenty związane z emigracją Polaków w Niemczech po I wojnie światowej: dokumentacja polskich towarzystw katolickich czy działalności Związku Polaków w Niemczech.

Istotne dla zrozumienia kształcenia obywatelskiego młodych Polaków są materiały do działalności „Sokoła” w Niemczech i Odessie, a także harcerstwa polskiego, którego początki subwencjonował Władysław Zamoyski, przyjaciel zarówno Brata Alberta, Lutosławskiego i jego „Eleusis”, jak i państwa Małkowskich.

Materiały do poznania wielu ważnych postaci życia emigracji polskiej, jak choćby Mieczysława Stefana Geniusza, dyrektora Zakładu Wodnego w Port--Saidzie, działacza Narodowej Demokracji, znajdują się w korespondencji rodzinnej Działyńskich.

Pamiątki emigracyjne są też przyporządkowane do innych, większych całostek. Przykładowo w spuściźnie Romana Brandstaettera spotykamy dokumentację fotograficzną, wycinki z prasy polonijnej, programy teatralne jego sztuk granych w teatrach polonijnych USA, Australii i Argentyny. Wiele też polonijnych akcentów znajduje się w pracach Aleksandra Gongola, kapucyna i historyka sztuki. Sprawy współczesnej emigracji prezentuje przede wszystkim literatura pamiętnikarska.

Z nowszych nabytków wymienić warto papiery Melchiora Ottona Trąmpczyńskiego, spuściznę Jędrzeja Giertycha (1903-1992), działacza endecji z Londynu, którą ofiarował syn, prof. Maciej Giertych (w opracowaniu), płka Stanisława Oyrzyńskiego, autora kontrowersyjnej książki Monte Cassino, uczestnika kampanii wrześniowej, czynnie zaangażowanego w organizowanie życia politycznego w Londynie po II wojnie światowej. Obyczajowość emigracji, jej klimat, prezentuje zespół Alana Żurowskiego ze Szkocji; cennym do niej przydatkiem są dokumenty życia społecznego i kolekcja znaczków pocztowych.

W zasobie nowych druków wyróżniają się kolekcje czasopism emigracyjnych, głównie XIX w., i druków ulotnych; jest wśród nich wiele unikatów.

W latach 1972-1976 bibliotece przekazano, po wyselekcjonowaniu, zbiory stacji naukowych PAN w Rzymie i Paryżu liczące kilkanaście tysięcy woluminów. Oprócz dzieł naukowych i wydawnictw emigracyjnych zawierały one kolekcje Józefa Michałowskiego, prawnika i historyka, historię sztuki hr. Karola Lanckorońskiego czy przekazane przez spadkobierców książki Henryka Siemiradzkiego. W kolekcji paryskiej, obok dzieł dotyczących historii Polski i Francji, najcenniejszych jest kilkadziesiąt unikatowych poloników, głównie druków Wielkiej Emigracji.

W 1997 r. zostaliśmy obdarowani liczącym ok. 5000 jednostek dotyczących Polonii południowoamerykańskiej zbiorem Jana Kazimierza Tarnowskiego z Montevideo, prawnika związanego z Narodową Demokracją.

Muzykalia kórnickie w dużej części obejmują pieśni patriotyczne drukowane w Paryżu, opiewające czyn zbrojny czy utrwalające bohaterów, np. „Marsz Pustowójtówny”. Najcenniejszym jednak eksponatem są dwa autografy Fryderyka Chopina, w tym jeden z koncertu w Anglii.

Zbiory graficzne, ok. 19 tys. sztuk, powstały w większości na emigracji bądź przedstawiają osoby i wydarzenia związane z życiem Polaków na obczyźnie. Częścią tego zasobu jest archiwum Adama i Stanisława Pilińskich, wydawców i rytowników paryskich. Drukowali oni teksty i ryciny tzw. techniką homograficzną, własnego wynalazku, której tajemnicę zabrali do grobu. Perfekcja i wierność powielanych rycin, a szczególnie pisma średniowiecznego, umiejętne imitowanie starych druków zachęciły Tytusa Działyńskiego, a potem jego syna do nawiązania stałej współpracy, przy tak nietypowych edycjach. Najcenniejsze zabytki języka i literatury polskiej, dzięki współpracy mecenasa i znakomitego twórcy, zostały wydane w Paryżu. Po śmierci Pilińskich całość ich dorobku graficznego została zwieziona do Kórnika.

Dokumenty kórnickie dotyczące emigracji są wykorzystywane głównie w badaniach poświęconych wiekowi XIX. Celem utworzonej w Kórniku komputerowej bazy danych obejmującej rękopisy i in. związane z nimi materiały jest dalszy postęp badań i ułatwienie dotarcia do wszystkich zgromadzonych archiwaliów i dzieł.

Bibliografia

Publikacje w „Pamiętniku Biblioteki Kórnickiej”

• Alina Chyczewska, Polonica Adama Pilińskiego. Z zagadnień mecenatu Działyńskich, 1968, z. 9-10, s. 120-136.
• Stanisława Jasińska, Czasopisma emigracyjne w Bibliotece Kórnickiej, 1930, 2, s. 117-122.
• Zofia Krajewska, Wronsciana i norwidiana kórnickie w korespondencji Zenona Przesmyckiego, 1974, z. 11, s. 190-326.
• Janina Kurdelska, Druki emigracyjne w zbiorach Biblioteki Kórnickiej, 1968, z. 9-10, s. 447-547.
• Janina Kurdelska, Katalog emigracyjnych wydawnictw periodycznych w Bibliotece Kórnickiej, 1959, z. 7, s. 409-468.
• Jadwiga Łuczakowa, Katalog akt Organizacji Głównej powstania styczniowego w zaborze pruskim (z Archiwum Jana Działyńskiego), 1963, z. 8, s. 357-388.
• Jadwiga Łuczakowa, Katalog „Papierów po Leonardzie Niedźwieckim” i Archiwum Dywizji Kozaków Sułtańskich w Bibliotece Kórnickiej, 1959, z. 7, s. 241-368.
• Ryszard Marciniak, Zbiór rzymski i paryski w Bibliotece Kórnickiej, 1980, z. 15, s. 261-266.
• Ryszard Marciniak, Jacek Wiesiołowski, Rękopisy Biblioteki Kórnickiej warsztatem pracy naukowej (1826-1976), 1977, z. 13, s. 19-54.

Inne

• Samuel Dickstein, Katalog rękopisów J. M Hoene-Wrońskiego [w:] Hoene-Wroński. Jego życie i prace, Kraków 1896, s. 279-323.
• Andrzej Mężyński, Stanisław Potocki, Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII—XX w , Wrocław 1972.

FOTO: © Jerzy Strzelecki - Praca własna, CC BY-SA 3.0 →