Określenie Archiwum Radia „Wolna Europa” jest nieprecyzyjne, wypada więc zacząć od jego uściślenia i od historii. Rozgłośnia Polska Radia „Wolna Europa”/Radia „Swoboda” (RFE / RL Inc.) w Monachium, w skrócie RP RWE (adres: Muenchen, Englischer Garten 1), istniała od 3 V 1952 do 30 VI 1994 r. Pozostawiła po sobie bogate zbiory archiwalne.

Od roku 1994 do 1997 r. istniało też w Warszawie Radio „Wolna Europa” (adres: 02-605 Warszawa, ul. Ursynowska 56), które było próbą kontynuowania działalności RP RWE w zmienionym i ograniczonym zakresie. Jak wiadomo, próba ta się nie powiodła i warszawskie Radio „Wolna Europa” zostało zamknięte. Nie pozostawiło też ono zasobów archiwalnych.

Od roku 1952 do 1994 istniała w RFE/RL Inc. Polska Sekcja amerykańskiego Wydziału Studiów i Analiz (Research and Evaluation). Dział ten, w ciągu dziesięcioleci zmieniający swą strukturę i nazwę, również pozostawił po sobie znaczne i uporządkowane zasoby archiwalne.

Radio „Wolna Europa”/ Radio „Swoboda” RFE/RL Inc. (adres: 11000 Prague 1, Vinohradska 1, tel.: 00420-2 21 12 11 11), istniejące nadal po przeniesieniu z Monachium do Pragi, posiada w swym archiwum, zwanym Corporate Archives, analizy, opracowania, jak i dokumenty oraz całą korespondencję wewnętrzną związaną z istnieniem RP RWE przez 42 lata.

Tak więc termin Archiwum Radia „Wolna Europa” obejmuje trzy elementy: 1) archiwa programowe Rozgłośni Polskiej Radia „Wolna Europa”/Radia „Swoboda” Inc., 2) archiwa Wydziału Studiów i Analiz Radia „Wolna Europa”/Radia „Swoboda” Inc., 3) dokumenty związane z działalnością Rozgłośni Polskiej Radia „Wolna Europa”/Radia „Swoboda” Inc. jako instytucji, tzw. Corporate Archives.

Trudno natomiast terminem Archiwum Radia „Wolna Europa” objąć działalność Radia „Wolna Europa” w Warszawie, ponieważ nie pozostawiło ono żadnych istotnych zasobów archiwalnych. Ocalałe materiały dostępne są w trzech różnych miejscach, u trzech różnych dysponentów.

Archiwa programowe Rozgłośni Polskiej Radia „Wolna Europa”/Radia „Swoboda”

Archiwa RP RWE znajdują się w Pradze. Są one w sensie prawnym nadal własnością RFE/RL Inc. Dzięki staraniom zespołu pracowników RP RWE, w tym również wieloletniego dyrektora RP RWE Jana Nowaka-Jeziorańskiego, amerykańskich przyjaciół Polski w samej RWE/RS, w tym zwłaszcza ówczesnego dyrektora RWE Rossa Johnsona, inicjatywie i zdecydowaniu władz Rzeczypospolitej Polskiej, a szczególnie prezydenta Lecha Wałęsy, jak też wytrwałości i inicjatywie ówczesnego dyrektora naczelnego archiwów państwowych śp. prof. Jerzego Skowronka, dnia 6 V 1996 r. zawarto umowę pomiędzy RFE/RL Inc. i Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych.

Umowa była kompromisem. Podpisali ją prof. J. Skowronek oraz ówczesny prezes Radia „Wolna Europa”/Radia „Swoboda” Inc. Kevin Klose. Radio „Wolna Europa”/Radio „Swoboda” Inc. zatrzymało oryginały nagrań dźwiękowych i skryptów programowych Rozgłośni Polskiej RWE, zgodziło się natomiast na własny koszt wykonać kserokopie ok. 1,5 mln stron skryptów i kopie wszystkich zachowanych nagrań dźwiękowych (ponad 17 000 taśm i kaset magnetofonowych). Łączny koszt tej operacji wyniósł kilkaset tysięcy dolarów.

Z okazji zawarcia porozumienia pomiędzy RFE/RL Inc. i Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych prezydent Stanów Zjednoczonych Bill Clinton wydał w dniu 27 VI 1996 r. specjalne oświadczenie, w którym określił przekazanie dokumentów jako „żywy pomnik odwiecznej przyjaźni pomiędzy obu narodami i krajami”. Prezydent stwierdził też, że głos polskiej niezależności zarejestrowany na taśmie dźwiękowej stał się unikalną częścią polskiego dziedzictwa kulturowego.

W wyniku porozumienia archiwum programowe RP RWE jest dostępne w Pradze i w Warszawie. W Warszawie w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, w Oddziale Nagrań Dźwiękowych (adres: 02-103 Warszawa, ul. Hankiewicza 1, tel.: 823-26-41, fax: 823-38-16), gdzie znajdują się już kopie wszystkich nagrań dźwiękowych RP RWE i gdzie znajdą się też kserokopie skryptów programowych RP RWE, wykonane w Pradze. Dostępne są już też w ADM kopie mikrofilmów z tekstami najstarszych programów RP RWE (od 1952 do 1963 r.).

W Pradze w siedzibie RFE/RL Inc. (adres: 110 00 Prague 1, Vinohradska 1, tel.: 00420-2-21 12 1111) dostępne są oryginały nagrań dźwiękowych RP RWE, mikrofilmy z tekstami programów z lat 1952-1963, oraz teksty programów z lat 1963-1994.

Zanim przejdę do omówienia struktury zasobów archiwum programowego RP RWE, chciałbym podzielić się kilkoma osobistymi uwagami.

Rozgłośnia Polska Radia „Wolna Europa” pozostawiła po sobie znaczne archiwum programowe, chociaż nie była instytucją o charakterze archiwalnym. Nie miała też odpowiednich środków ani pomieszczeń, aby tworzyć i przechowywać archiwalia, podobnie zresztą jak inne rozgłośnie RFE/RL. Pamiętajmy, że pod jednym dachem, po połączeniu Radia „Wolna Europa” i Radia „Swoboda”, znalazło się 20 rozgłośni narodowych. Każda z nich miała bogaty program. Gdyby zachowywano wszystkie skrypty programowe i nagrania dźwiękowe owych stacji (w latach osiemdziesiątych istniała też. rozgłośnia nadająca w dwu językach Afganistanu) potrzebny byłby oddzielny duży budynek na magazyn i wiele osób fachowej obsługi. Takich warunków nie było.

Z perspektywy dnia dzisiejszego widać, że był to błąd w założeniu, ale „Wolna Europa” była swego rodzaju oddziałem frontowym, który potrzebował w swej walce z komunizmem informacyjnej amunicji i co najwyżej rozpoznania nieprzyjaciela poprzez gromadzenie o nim informacji (stąd archiwa Wydziału Studiów i Analiz), ale nie miał środków technicznych na prowadzenie archiwów swej własnej działalności.

Zauważmy jednak, że istniało w RFE/RL Inc. Centralne Archiwum Skryptów Programowych (Script Library), które przechowywało skrypty pięciu tradycyjnych rozgłośni Radia „Wolna Europa” (polskiej, bułgarskiej, czechosłowackiej, rumuńskiej i węgierskiej). Podobny system archiwizacji skryptów miała też Rozgłośnia Rosyjska. Pozostałe rozgłośnie nie posiadały w ogóle formalnego archiwum skryptów. Poza tym istniała w RFE/RL Taśmoteka Muzyczna (Music Library) oraz Taśmoteka Centralna (Tape Library), z bieżącymi taśmami programowymi, która przechowywała też niektóre wybrane starsze nagrania dźwiękowe.

W Radiu „Wolna Europa”, a szczególnie po połączeniu z Radiem „Swoboda”, panowała wieczna ciasnota. Skrypty programowe były przechowywane na strychu, ze względu na brak miejsca w budynku przy Englischer Garten 1. Zimą było tam —20^° C, latem +50^° C. W rezultacie papier starzał się w przyspieszonym tempie. Jednakże nawet i na strychu miejsca do magazynowania materiałów brakowało.

W latach osiemdziesiątych jakiś biurokrata postanowił uzyskać dodatkową powierzchnię magazynową, usuwając część skryptów archiwalnych. Skuteczny opór stawili wówczas tylko Polacy. Wszystkie pozostałe rozgłośnie, w tym także Rozgłośnia Czechosłowacka (rok 1968!), zgodziły się na usunięcie skryptów programowych z lat 1961-1971 i w rezultacie skrypty programowe z tego dziesięciolecia nie istnieją, z wyjątkiem archiwum polskiego. Co więcej, pozostałe sekcje zgodziły się też na regularne usuwanie z archiwum części skryptów programowych, po dwóch czy trzech latach od czasu emisji. Bułgarzy wyrazili swą zgodę na usuwanie z archiwum 17 programów, Czesi i Słowacy 20 programów, Rumuni 16, a Węgrzy aż 27.

W porównaniu do swych sąsiadów Polacy mieli więcej szczęścia. Skrypty są prawie kompletne. Brakuje tylko dwóch tytułów: Przeglądu Prasy Zachodniej i Programu Sportowego. Dodajmy, że Wiadomości Dziennika Radiowego były usuwane automatycznie ze wszystkich kolekcji po kilku latach od emisji. Czy polski stan posiadania był tylko wynikiem szczęścia?

Od samego początku pierwszy dyrektor rozgłośni Jan Nowak-Jeziorański miał nie tylko instynkt polityczny, ale również zmysł historyczny. Trafnie określał, którą taśmę warto zachować na przyszłość. Nie bez znaczenia była pozycja, jaką uzyskał wobec dyrekcji amerykańskiej. Dlatego też mógł skutecznie przeciwstawiać się naciskom niższej biurokracji, chcącej czynić oszczędności kosztem polskich zasobów archiwalnych. Podobnie uparci i wrażliwi na sprawy historii byli trzej następcy Jana Nowaka-Jeziorańskiego: Zygmunt Michałowski, Zdzisław Najder i Marek Łatyński. W rezultacie, w archiwum RP RWE pozostało ponad 5000 taśm z pierwszych 20 lat istnienia rozgłośni, podczas gdy np. Czesi i Słowacy razem wzięci (gdyż istniała wówczas jedna Rozgłośnia Czechosłowacka) czy Węgrzy mieli po 50 takich taśm.

Archiwalny sukces Polaków nie byłby możliwy bez zaangażowania całego zespołu. Po przejściu na emeryturę pierwszy zajął się porządkowaniem archiwum dźwiękowego Rozgłośni Polskiej były kierownik Działu Nasłuchu, czyli Monitoringu, Mamert Miż Miszyn. Później, w latach osiemdziesiątych, redaktor Aleksander Menhard poświęcił swój miesięczny urlop, aby segregować w magazynie poza miastem (w Domach) archiwalne taśmy dźwiękowe, którym groziło usunięcie ze względu na brak miejsca. W następnych latach ratowały też stare nagrania i sporządzały indeksy panie: Gabriela Madry (wówczas pracująca jeszcze w Tape Library) oraz współpracujące z RP RWE: Nina Kozłowska, Teresa Koczarska i Ewa Kłaput. Poza redaktorem Menhardem, który czuwał nad archiwum, zaangażowany w sprawy archiwum był także redaktor Józef Ptaczek.

W okresie ostatnich 6 lat istnienia rozgłośni, piszący te słowa zorganizował, rozłożony na dłuższy czas, finansowy program porządkowania zbiorów archiwalnych, jak i stworzenia pierwszego indeksu kilku tysięcy najciekawszych programów. Na ten cel nie bez kłopotów kierowano fundusze końca roku finansowego, a więc pieniądze oszczędzone przez inne rozgłośnie, które wolno było wydać, ale tylko na prace przeprowadzone i zakończone przed upływem roku finansowego, czyli przed końcem września. Trudność polegała na tym, że o dostępnych funduszach dowiadywaliśmy się w ostatniej chwili, najczęściej pod koniec lipca czy w sierpniu. W wyniku realizacji tego kilkuletniego programu stworzony został w RP RWE zwarty zbiór najbardziej wartościowych nagrań dźwiękowych wraz z uproszczonym, ale wygodnym w użyciu indeksem. Tymczasem w innych rozgłośniach zasoby archiwalne w atmosferze braku stabilizacji niszczały.

Reasumując wypada stwierdzić, że chociaż sytuacja archiwum programowego RP RWE jest daleka od idealnej, to jest ona jednak o wiele lepsza niż we wszystkich 19 pozostałych rozgłośniach.

Jak wspomniałem, polskie skrypty programowe są prawie kompletne (brak tylko dwóch tytułów). Dysponujemy też 42 rocznymi i kompletnymi indeksami wszystkich skryptów programowych za lata 1952-1994 oraz ponad 17 000 taśm i kaset magnetofonowych, czyli dwukrotnością tego, co Czesi, Słowacy, Bułgarzy, Węgrzy i Rumuni razem wzięci (nie licząc taśm nasłuchu radiowego). W dziedzinie taśm najstarszych przewaga polska jest aż piętnastokrotna!

Fonoteka.

Fonoteka RP RWE składa się z 15 246 taśm magnetofonowych i ponad 2000 kaset magnetofonowych. Są to wybrane programy o wyjątkowej wartości lub mające charakter dokumentu historycznego z lat 1952-1994. Długość programu nagranego na jednej taśmie waha się od 10 do 30 min. Jedna taśma zawiera jeden lub kilka programów. Nagrania wykonano w technice analogowej na profesjonalnej taśmie magnetycznej o szerokości 6,3 mm, przy zastosowaniu prędkości przesuwu 19 cm/sek. Fonoteka składa się z kilku kolekcji. Podział ten ma znaczenie historyczne:

• 5000 taśm najstarszych, z lat 1952-1974. Zbiór ten powstał poprzez selekcję spośród najbardziej wartościowych zachowanych taśm. Zauważmy, że część taśm, odłożonych jako archiwalne w latach najdawniejszych, uległa zniszczeniu na skutek niewłaściwych warunków przechowywania w magazynie w Domach (nasłonecznienie, wahania temperatury, niska wilgotność powietrza);
• ponad 8000 taśm z Taśmoteki Centralnej RFE/RL (Tape Library) z lat 19751994, archiwizowanych na bieżąco (broniliśmy się przed ich selekcją, która musiałaby się odbywać pod presją czasu i mogłaby się skończyć usunięciem z archiwum wartościowych taśm);
• 900 taśm z Taśmoteki Muzycznej RFE/RL (Music Library), szczególnie cenne są tu utwory muzyczne, pieśni i piosenki artystów polskich żyjących na emigracji, również w zespole RP RWE;
• 360 taśm polskiej sekcji Działu Nasłuchu (przede wszystkim Radia Warszawa);
• 370 taśm i kaset z archiwum audycji „Jak kształtowała się Solidarność” redaktora Janusza Marchwińskiego (taśmy te i kasety były wykorzystane w audycjach).

Wśród ponad 15 000 taśm są dokumenty historyczne odzwierciedlające wszystkie kluczowe momenty dziejów Polski i polskiej emigracji politycznej. Usłyszeć można głos i zapoznać się ze stanowiskiem przywódców opozycji politycznej w kraju, przywódców emigracji, twórców kultury polskiej. Cytuje ich nazwiska mgr Krzysztof Pątek, dyrektor ADM, w artykule Archiwum programowe Rozgłośni Polskiej Radia „ Wolna Europa” przechowywane w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie (przegląd zawartości), cz.1, „Teki Archiwalne”, t. 2 (24), Warszawa 1997. Są też w archiwum komentarze—dokumenty, głosy czołowych komentatorów RP RWE. Oprócz Jana Nowaka-Jeziorańskiego, dyrektora Rozgłośni Polskiej, zachowały się głosy: Tadeusza Chciuka-Celta, Michała Gamarnikowa (Michała Góreckiego), Jerzego Kaniewicza (Tadeusza Mieleszki), księdza Tadeusza Kirschke, Marka Latyńskiego (Michała Suszyckiego), Zygmunta Michałowskiego, Zdzisława Najdera, Tadeusza Nowakowskiego, Włodzimierza Odojewskiego, Józefa Ptaczka, Aliny Perth-Grabowskiej, Tadeusza Podgórskiego, Andrzeja Pomiana, Wiktora Sukiennickiego, Aleksandry Stypułkowskiej (Jadwigi Mieczkowskiej), Jerzego Szyszki-Bohusza, Wiktora Trościanki, Stanisława Zadrożnego, Tadeusza Zawadzkiego-Żenczykowskiego. Chciałbym zwrócić uwagę na zachowane w Fonotece RP RWE, a nie wymieniane jeszcze, szczególnie interesujące cykle audycji: „Za kulisami bezpieki i partii” — Józef Światło (115 audycji); „Za kulisami politbiura i KC PZPR, wybrałem prawdę” — Seweryn Bialer (15 audycji); audycje Zygmunta Nowakowskiego (w sumie 416): „Wieczory pod dębem” (25 audycji), „Słowo polskie nasz chleb niepowszedni” (78 audycji), „Historia przez radio” (94 audycje), „Literatura przez radio” (176 audycji); „Z dziejów PRL” — Tadeusz Zawadzki (Żenczykowski) (ponad 50 audycji); „Audycje Wacława Alfreda Zbyszewskiego” (w sumie 336): „Wybitni Polacy Polski przedwojennej” (113 audycji), „Polscy przywódcy na wygnaniu” (23 audycje); „Wędrówki po Europie” (ok. 200 audycji); „Reportaże Wojciecha Trojanowskiego” (133 audycje); „Przy kawiarnianym stoliku” — Tadeusz Nowakowski (160 audycji); „Czasy zwykłe czasy ciekawe” — Włodzimierz Odojewski (120 audycji); „Kwadrans Jacka Kaczmarskiego” (110 audycji); „Twórcy polscy na emigracji” — Konrad Tatarowski (150 audycji); „Z archiwum dźwiękowego RP RWE” — Aleksander Menhard (120 audycji); „O nas samych — audycja o zespole RP RWE” (ponad 200 audycji).

W skład Fonoteki RP RWE wchodzi też ok. 1500 kaset magnetofonowych z nagraniami wykorzystanymi w audycjach, z materiałami przesłanymi z kraju, głównie podczas stanu wojennego. Oddzielny zespół tworzy ponad 500 kaset z wybranymi audycjami RP RWE z lat osiemdziesiątych, jak też programami archiwalnymi lat poprzednich. Cykl ten powstał z inicjatywy ówczesnego dyrektora RP RWE Z. Najdera. Odpowiedzialny za ten cykl był współpracownik RP RWE Anatol Kobyliński. Kasety były pomocą dla radiostacji polskich na Zachodzie.

Skrypty programowe.

Skrypty programowe RP RWE (230 m.b.) sporządzane i przechowywane są w układzie chronologicznym. Skrypty programowe (teksty powielane) po wszystkich adiustacjach są kompletne, z wyjątkiem trzech wspomnianych już rodzajów audycji: Dziennika Radiowego, Przeglądu Prasy Zachodniej oraz Programu Sportowego za lata 1963-1988. Poczynając od roku 1989, skrypty programowe są kompletne. Szczególną kategorię skryptów programowych (20 m.b.) stanowią dokumenty towarzyszące nagraniom dźwiękowym. Są one ułożone wg numerów taśm, a nie w porządku chronologicznym, jak skrypty programowe. W części są to tzw. skrypty OK-ejowe, czyli egzemplarze skryptu ze wszystkimi poprawkami i adiustacjami dokonanymi w ostatniej chwili, często już podczas nagrywania tekstu. Do skryptu dołączony jest zazwyczaj raport Działu Realizacji (Production Report), określający datę nagrania, długość programu, nazwiska reżysera, aktorów czy spikerów.

Katalogi.

Indeksy i katalogi używane w RP RWE miały znaczenie praktyczne i służyły jednemu celowi: szybkiemu odnalezieniu programu dla jego ponownego wykorzystania czy też powtórzenia. Elementem kluczowym dla odszukania programu była data pierwszej emisji oraz nazwisko autora. Temu służyły dwa główne indeksy, które zachowały się w komplecie. Są to 42 indeksy roczne za lata 1952-1994, tworzone co roku przez Sekretariat Programowy RP RWE. Indeks roczny był tworzony wg dwóch kryteriów: 1) nazw programów w języku angielskim (np. Panorama, Facts and Views itd.), 2) nazwisk redaktorów, pracowników RP RWE.

Indeks podawał datę pierwszej emisji programu (bez powtórek), nazwę programu, jego tytuł, nazwisko redaktora i długość programu. Korzystając z podwójnego indeksu rocznego, można było szybko odnaleźć program znając jego autora i datę lub też tylko rodzaj programu i przybliżoną datę emisji.

Być może z archiwalnego punktu widzenia taki system indeksowania jest mało profesjonalny, ale pamiętajmy, że dziesiątki lat temu, gdy tworzono system indeksowania w RP RWE, nikomu nie śniły się jeszcze komputery, a jednocześnie system ten gwarantował szybkość i skuteczność poszukiwań.

Oprócz tego kompletnego indeksu programów i autorów za lata 1952-1994 istnieją też niekompletne dzienne zestawy programów (1,5 m.b., porządek chronologiczny). Podają one zwięzłą informację o godzinach programu (blokach programowych). Informacje o układzie godzin programu we wszystkie dni tygodnia, jak też o systemie powtórek, zawiera zachowana w komplecie ramówka programu RP RWE. Zachowały się także zestawy wszelkich zmian ramówki. Inne katalogi taśm archiwalnych (4 m.b.) są niekompletne. Opisują zbiory już częściowo nie istniejące lub zbiory przeorganizowane. Katalogi te są jednak pomocne w tworzeniu indeksu komputerowego przez ADM. Wśród innych grup katalogów warto wymienić sporządzony w układzie alfabetycznym wg nazwisk i określeń wydarzeń katalog taśm najstarszych Fonoteki RP RWE, katalogi taśm w Tape Library, w Music Library, katalogi do audycji „Jak kształtowała się Solidarność” (Janusza Marchwińskiego), katalog zbioru kaset archiwalnych (zestaw Anatola Kobylińskiego).

Mikrofilmy.

Najstarsze skrypty programowe RP RWE z lat 1952-1963 (do końca września 1963 r.) są zachowane tylko na mikrofilmach. Istnieją 194 szpule mikrofilmów (negatywy) o łącznej długości 6068 m. W RFE/RL Inc. w Pradze istnieją oryginalne taśmy mikrofilmowe oraz ich kopie wykonane przez ADM w Warszawie.

Dokumenty towarzyszące.

W tej kategorii dokumentów, której początkowo nie obejmowała umowa pomiędzy RFE/RL Inc. i NDAP, są m.in. listy do Redakcji RP RWE z lat 1984-1992 (ok. 3 m.b., porządek chronologiczny). Listy były wykorzystywane do redagowania audycji „Listy do Redakcji”: redaktor Andrzej Borzym (Andrzej Borowicz).

Archiwum Wydziału Studiów i Analiz
(Polish Research and Analysis Section — PR & AS)

Jak już zaznaczałem, nazwa i struktura tego działu przez 42 lata istnienia wielokrotnie ulegały zmianom. Przyjąłem terminologię stosowaną we wspomnieniach wieloletniego szefa Sekcji Polskiej tego wydziału Kazimierza Zamorskiego (K. Zamorski, Pod anteną Radia „ Wolna Europa”, Poznań 1995, Wydawnictwo Wers). Wydział Studiów i Analiz powstał w roku 1951. Od 1951 do 1974 istniała w nim Sekcja Polska Wydziału Ewaluacji i Badań. W 1974 r. Wydział został przemianowany na Wydział Studiów i Analiz, w której to postaci istniał do roku 1990, kiedy stał się częścią Archiwów Wschodnioeuropejskich Instytutu Badawczego Radia „Wolna Europa”. W 1994 r. zawarto porozumienie, na mocy którego Archiwa Wschodnioeuropejskie zostały przejęte przez OMRI — Open Media Research Institute i znalazły się w Budapeszcie. Obecnie dostępne są tam w Open Society Archives w ramach Central European University (adres: H-1051 Budapest, Oktober 6 utca 12, Hungary, tel: 0036-1-327-3250, fax: 0036-1-3273260). Prośby w sprawie materiałów polskich można też kierować pocztą elektroniczną. Archiwista odpowiedzialny za obsługę interesantów w Open Society Archives (dalej: OSA): Bosko Spasojevic, E-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.. Open Society Archives posiada też webside: www.osa.ceu.hu.

Dokumentacja tematyczna. (Subject files) 1951-1993.

Dokumentacja tematyczna jest najbogatsza, jeśli brać pod uwagę rozmiary fizyczne (280 m.b., porządek wg kodu tematycznego) częścią Archiwum Sekcji Polskiej. Dokumentacja, zwana potocznie wśród redaktorów RP RWE teczkami tematycznymi, składa się z wycinków prasowych z prasy polskiej i międzynarodowej, doniesień agencyjnych, analiz przygotowywanych przez Wydział Studiów Ii Analiz. Stosunkowo rzadkie są raporty terenowe anonimowych autorów (są one w dokumentacji najstarszej z lat pięćdziesiątych). Dokumentacja obejmuje całokształt problematyki polskiej od polityki przez gospodarkę, kulturę, środki przekazu aż po sprawy wojska. Według Kazimierza Zamorskiego (op.cit., s. 104) w 1975 r. raporty terenowe za lata 1951-1969 zostały zniszczone ze względu na brak miejsca do przechowywania. Dodajmy, że te raporty dotyczyły nie tylko dokumentacji tematycznej, ale także biograficznej.

W Open Society Archives zachowano w znacznej części system kodów tematycznych stosowanych w przeszłości przez Archiwum Sekcji Polskiej Wydziału Studiów i Analiz w Monachium. Polska dokumentacja tematyczna ma kod 300/50/100-897. Ostatni człon kodu oznacza konkretną dziedzinę, np. numer 100 to dział zatytułowany Polityka i Rząd, 200 to Wojska Lądowe, 300 to Marynarka Wojenna, 400 Lotnictwo, 500 to Energia Atomowa, jak też Wojna Psychologiczna (dodajmy, że właśnie w tym dziale są trzy szczególnie interesujące zestawy dokumentów, a mianowicie 580 Wojna psychologiczna, 580.j Zagłuszanie zagranicznych radiostacji, 581 Radio „Wolna Europa”, w tym także historia Rozgłośni Polskiej oraz ataki komunistycznych środków przekazu na RWE), 600 Nauka, 700 Gospodarka oraz Związki Zawodowe, 800 Kultura. W każdym z działów jest kilka lub kilkadziesiąt podrozdziałów o rozbudowanym kodzie cyfrowym lub cyfrowym i literowym.

Dokumentacja biograficzna. (biographical files) 1951-1993, kod 300/50/21-88.

Dokumentacja biograficzna Sekcji Polskiej Wydziału Studiów i Analiz obejmowała w przeszłości dane w postaci kartoteki (karty formatu zbliżonego do A5) koloru pomarańczowego, jak też dokumentów przechowywanych w segregatorach. Zacznijmy od tych ostatnich, gdyż ich właśnie dotyczy kategoria Dokumentacja biograficzna.

Dokumentacja ta, o dużym znaczeniu informacyjnym dla RP RWE, dotyczyła osobistości politycznych w Polsce, działaczy partyjnych, różnego szczebla, funkcjonariuszy aparatu propagandy i przemocy, jak też działaczy opozycyjnych i intelektualistów. Istniejące dane dotyczą m.in. Lecha Wałęsy, Stefana Kisielewskiego, Bolesława Bieruta czy Władysława Gomułki. Na materiały te składają się wycinki z prasy polskiej i zagranicznej, transkrypty programów Polskiego Radia, informacje agencyjne i in.

Streszczenia doniesień prasowych o Polsce. Abstracts of media reports 1950-1990

Dokumentacja (pomarańczowe karty formatu A5) Sekcji Polskiej Wydziału Studiów i Analiz, które w przeszłości nazywaliśmy kartami ewaluacji, została przez OSA podzielona na dwa zespoły, wg niejasnych dla mnie kryteriów. Część pierwsza to karty partii politycznych i instytucji, w tym np. PZPR, CRZZ, Sejmu PRL, Kościoła, Więzień itp., z tym, że np. karty na temat Kościoła obejmują też informacje o składzie Episkopatu z różnych okresów. Ta pierwsza część dokumentacji została obecnie określona przez OSA jako „Streszczenia doniesień prasowych o Polsce” („Abstracts od media reports”). Kod tej części dokumentacji: AMR 300/50/3/1-36. Karty zostały umieszczone w 36 pudłach; stąd właśnie ostatnia pozycja od 1 do 36. W sumie objętość tej części dokumentacji wynosi 7,3 m.b.

Druga część zachowanej dokumentacji, czyli karty ewaluacji, nie widnieje na razie w oficjalnej informacji OSA. Ten zespół, w większości dawne karty personalne sensu stricto, oznaczono. kodem Open Media Research Institute jako Card files Poland 205/12/0/1-42. Ta część kart ewaluacji została umieszczona w 42 pudłach. Łączna objętość tego zespołu wynosi 8,5 m.b.

Łącznie oba zespoły kart ewaluacji mają obecnie objętość ok. 15,8 m.b. Czy jest to całość dawnych kart ewaluacji, trudno ocenić. W oficjalnej informacji Open Society Archives (tekst powielony: Polish Research and Analysts Section, Polish Underground Publications Unit — Administrative History, OSA, Budapest, dostępny w czytelni OSA) stwierdza się, że część kart ewaluacji została w przeszłości usunięta; cytuję: „Dokumentacja biograficzna, w postaci kart, która jest być może najbardziej interesującą częścią kolekcji, została w dramatyczny sposób zredukowana w okresie 1992-1993, kiedy to karty uznane za mniej znaczące zostały usunięte”.

Ówczesny dyrektor Instytutu Badawczego Radia „Wolna Europa” proszony o komentarz stwierdził, że polecenia, aby część kart ewaluacji została usunięta, nigdy nie wydawał. Tak więc ta część historii Sekcji Polskiej Wydziału Studiów i Analiz wymaga jeszcze opracowania.

Sprawozdania Działu Nasłuchu. (Monitoring of Polish Radio and Television) 1952-1992.

Są to codzienne biuletyny Działu Nasłuchu rejestrujące ważniejsze doniesienia Radia Warszawa oraz w późniejszym okresie także Telewizji Polskiej (80 m.b.). Sprawozdania nie zostały jeszcze uporządkowane i nie wiadomo, czy są kompletne.

Przegląd Prasy Polskiej. (Polish Press Summary) 1957-1988.

Sekcja Polska Wydziału Studiów i Analiz wydawała codziennie Przegląd Prasy Polskiej (objętość 15,5 m.b.), który zawierał wybór najciekawszych artykułów prasy codziennej, zarówno centralnej, jak i terenowej, oraz tygodników. Była to dla Rozgłośni Polskiej pomoc wprost nieoceniona. Redaktorzy Przeglądu Prasy (merytoryczna funkcja odpowiedzialnych za przegląd pracowników Wydziału Studiów i Analiz) wychwytywali wszystkie ważniejsze doniesienia i komentarze, co umożliwiało Rozgłośni Polskiej natychmiastową reakcję.

Przeglądy Prasy Polskiej w języku angielskim. (Polish Press Survey) 1956-1970.

Niezależnie od Przeglądu Prasy (Polish Press Summary) Wydział Studiów i Analiz wydawał też w bardziej odległej przeszłości Przegląd Prasy Polskiej w języku angielskim (Polish Press Survey). Niektóre artykuły w Polish Press Survey były zaopatrzone w komentarze analityczne. Zachowały się Przeglądy Prasy w języku angielskim za okres: 1 X 1956 —31 XII 1970 (objętość 3 m.b.).

W Archiwum Open Society Archives istnieje też, pod sygn. 205/50/0/234255, Przegląd Prasy Polskiej, przygotowywany przez OMRI już po zamknięciu w Monachium Rozgłośni Polskiej Radia „Wolna Europa”. Ten ostatni Przegląd Prasy nie ma więc nic wspólnego z historią Rozgłośni.

Dokumentacja o znanych uchodźcach, jak też o osobach, które na Zachodzie pozostały i później powróciły do Polski, za lata 1954-1975.

Dokumentację tworzą wycinki prasowe, doniesienia agencyjne, teksty skryptów programowych RP RWE, tekstów Polskiego Radia i Telewizji Polskiej. Dokumentacja dotyczy najgłośniejszych lub też szczególnie interesujących z punktu widzenia RP RWE uchodźców (Seweryn Bialer), funkcjonariuszy komunistycznych, którzy pozostali na Zachodzie (Józef Światło), jak też trzech pracowników Radia „Wolna Europa” (Andrzej Czechowicz, Mieczysław Lach i Andrzej Smoliński), którzy powrócili do Polski. Dwaj z nich (Andrzej Czechowicz i Mieczysław Lach) brali udział w kampanii propagandowej przeciwko RP RWE. Dokumentacja, kod 300/50/7, ma objętość ok. 0,5 m.b., składa się z siedmiu segregatorów.

Dokumentacja biograficzna dotycząca:

Józefa Światły, Mieczysława Lacha i Andrzeja Smolińskiego, zebrana przez Imre Boba, lata 1954-1975, objętość 0,24 m.b.

Jest to dokumentacja zebrana przez pracownika Sekcji Polskiej Imre Boba, stanowiąca oddzielną całość, o strukturze identycznej, jak w pozycji poprzedniej. Na dokumentację składają się doniesienia agencyjne, programy RP RWE i Polskiego Radia o Józefie Światle, Mieczysławie Lachu i Andrzeju Smolińskim.

Mikrofilmy indeksu kart ewaluacji. (Evaluation index cards) lata 1950-1958.

Wykonane w 1959 r. mikrofilmy oddają zawartość najstarszych kart ewaluacji Sekcji Polskiej Wydziału Studiów i Analiz z lat 1950-1958 (18 szpul mikrofilmów). Zespół dotyczy wybranych tematów, takich jak np. wojsko, ceny, obozy pracy, więzienia. Znaczną część materiału stanowią karty biograficzne. Obejmują one na przykład funkcjonariuszy partyjnych i rządowych i intelektualistów. Oddzielną kategorię stanowią księża patrioci. Liczne są też karty polskich miejscowości.

Archiwalny zbiór polskiej prasy podziemnej (1975-1989)

Zbiór polskiej prasy podziemnej RWE jest drugim pod względem rozmiarów na Zachodzie (po Hoover Institution). Placówka Polskiej Prasy Podziemnej, podlegająca dyrektorowi Wydziału Studiów i Analiz, powstała formalnie w roku 1984. Jej szefem był Witold Pronobis. Organizatorką kolekcji była Weronika Krzeczunowicz, która zajmowała się prasą podziemną przez pierwszych kilka lat. Placówka Polskiej Prasy Podziemnej publikowała: „Przegląd Polskiej Prasy Podziemnej” co dwa tygodnie, co miesiąc „Przegląd Polskiej Prasy Podziemnej” w języku angielskim. W Open Society Archives w Budapeszcie znajdują się następujące zbiory archiwalne pozostawione przez placówkę prasy podziemnej:

Polska prasa podziemna, lata 1976-1990.

Oryginały prasy podziemnej i jej kserokopie, biuletyny informacyjne niezależnych organizacji (porządek alfabetyczny, objętość 20 m.b.). Kolekcja jest podzielona na dwie części: okres od roku 1976 do 13 XII 1981 r., 110 tytułów; okres od 13 XII 1981 r. do października roku 1990 r., 1200 tytułów.

Monografie podziemne, lata 1975-1990.

Publikacje podziemnego ruchu wydawniczego (literatura autorów polskich, tłumaczenia z języków obcych, prace naukowe, dokumenty organizacji opozycyjnych, 1000 tytułów, objętość 10,5 m.b.).

Polskie publikacje niezależne, lata 1976-1988.

Kolekcja ta obejmuje 1654 tytuły polskich wydawnictw niezależnych. Publikacje te są na mikrofiszach w 14 pudłach. Do mikrofisz sporządzono dwa katalogi. Kolekcja jest podzielona na cztery części: wydawnictwa poza zasięgiem cenzury, okres 1976 — 12 grudnia 1981; wydawnictwa „Solidarności”, okres 1980 — 12 grudnia 1981; wydawnictwa okresu stanu wojennego i wydawnictwa podziemne, okres od 13 grudnia 1981 r. do 1988 r.; monografie „Solidarności”, okres 1976-1983.

Dokumentacja tematyczna, okres 1982-1990.

Dokumentacja tematyczna została opracowana na podstawie prasy podziemnej i wydawnictw drugiego obiegu (156 działów, poszczególne dziedziny działalności opozycyjnej, w tym także poglądy opozycji na różne sprawy, takie jak gospodarka, ekologia, służba zdrowia, sprawy międzynarodowe, np. wojnę w Afganistanie). Objętość 4,7 m.b.).

Materiały opozycyjnych partii politycznych, lata 1980-1989 (0,5 m.b.).

Dokumentacja biograficzna działaczy opozycyjnych, lata 1978-1989 (0,5 m.b.).

Publikacje opozycyjne na uchodźstwie, lata 19781991 (zarówno „Solidarności”, jak i innych nurtów).

Zbiór znaczków poczty podziemnej, plakatów i in. materiałów NSZZ „Solidarność” (2 skoroszyty, 12 plakatów).

Dokumenty opozycji demokratycznej w Polsce, lata 1976 - 1982.

Kolekcja ta składa się z dokumentów opozycyjnych, fragmentów prasy podziemnej, maszynopisów, korespondencji, które ukazują działalność opozycji w Polsce przed 1980 r. (głównie Komitetu Obrony Robotników), jak również represje stosowane przez władze wobec działaczy opozycji demokratycznej (1,8 m.b., 26 segregatorów).

Publikacje RWE na podstawie prasy podziemnej i pozycji drugiego obiegu w Polsce w latach 1977-1989 (1 m . b . ).

Z perspektywy czasu zbiór polskiej prasy podziemnej stracił na znaczeniu, jako że w Polsce istnieją również podobne kolekcje. Ciekawa jest natomiast oparta na polskiej prasie podziemnej działalność badawcza i publicystyczna Wydziału Studiów i Analiz Radia „Wolna Europa”. W Open Society Archives znajdują się następujące publikacje Placówki Polskiej Prasy Podziemnej: Przegląd Polskiej Prasy Niezależnej (Polish Independent Press Review), lata 1986-1989 (artykuły analityczne na podstawie prasy podziemnej), Wyciąg Polskiej Prasy Podziemnej (Polish Samizdat Extracts) (tłumaczenia ważniejszych artykułów prasy podziemnej na język angielski), lata 1984-1986, Zawartość Przeglądu Polskiej Prasy Niezależnej i Wyciągu Polskiej Prasy Niezależnej, (Contents of Polish Samizdat Extracts and Polish Independent Press Review), wszystko z lat 1984-1989, Przegląd Polskiej Prasy Podziemnej (Polish Independent Press Summary), na który składały się: kserokopie wybranych artykułów polskiej prasy niezależnej, strony ze spisem treści ważniejszych najnowszych wydawnictw, strony tytułowe wydawnictw drugiego obiegu itp., wszystko z lat 1987-1990, Przegląd Prasy Polskiej i Wydawnictw Poza Zasięgiem Cenzury (Review of Uncensored Polish Publications and Press), lata 1977-1981, Opracowania przygotowywane przez Placówkę Polskiej Prasy Podziemnej (Situation Reports, Background Reports), lata 1982-1989, Lista wydawnictw niezależnych wykorzystywanych jako źródła w programach Rozgłośni Polskiej Radia „ Wolna Europa”, lata 1982-1988.

Dokumenty związane z działalnością Rozgłośni Polskiej Radia „Wolna Europa” w posiadaniu RFE/RL Inc. w Pradze

Zbiory archiwum programowego RP RWE, jak i dokumenty związane z pracą Rozgłośni Polskiej fizycznie znajdują się w magazynie RFE/RL odległym od siedziby RFE/RL przy placu Wacława (adres: 110 00 Prague 1, ul. Vinohradska 1) o około pół godziny jazdy samochodem w dzielnicy Kosire, adres ul. Bozeny Naskove 1. Dokumenty organizacyjne i finansowe są niedostępne dla publiczności.

W archiwum znajdują się następujące kategorie dokumentów:

Daily Broadcast Analysis za lata 1974-1993 (46 m.b., porządek chronologiczny). Są to przygotowywane codziennie omówienia ważniejszych audycji RP RWE i wszystkich pozostałych rozgłośni RWE wraz z ich krótką oceną (jęz. angielski).

Dokumenty polityczne związane z istnieniem RP RWE w tzw. Corporate Archives wraz z innymi dokumentami RFE/RL Inc. Ich objętość jest trudna do stwierdzenia. Generalnie, im bardziej odległy okres, tym dokumentów jest mniej. Sądzę, że na tym tle archiwum Jana Nowaka-Jeziorańskiego, dyrektora RP RWE od 1952 do 1975 r. cytowane w obu częściach wspomnień, tj. Wojna w eterze i Polska z oddali (Jan Nowak-Jeziorański, Wojna w eterze. Wspomnienia, t. 1, 1948-1956, Londyn 1985, Odnowa; tenże, Polska z oddali. Wojna w eterze — Wspomnienia, t. 2, 1956-1976, Londyn 1988, Odnowa), jest znacznie bogatsze. Natomiast archiwalia polskie w Corporate Archives pochodzące z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych są już o wiele bogatsze. Dodajmy, że każdy z dyrektorów RP RWE miał swe własne archiwum. Dokumenty RP RWE w języku polskim pozostawione w Corporate Archives są wielką rzadkością.

Dokumenty administracyjne i finansowe RP RWE obejmujące też korespondencję wewnętrzną (ok. 10 m.b.), nie zostały dotąd uporządkowane. Wśród kwestii, których nie udało mi się   wyjaśnić, jest los publikacji „Na Antenie”, w której zamieszczano ważniejsze programy RP RWE. Początkowo był to dodatek do londyńskich „Wiadomości”, później do „Orła Białego”. W dawnych latach komplet „Na Antenie” był w Bibliotece RFE/RL Inc.

Nie jest też jasne, ile ważnych materiałów i dokumentów RP RWE pozostało jeszcze w rękach prywatnych byłych pracowników i współpracowników Rozgłośni, którzy mieszkają w Ameryce, Wielkiej Brytanii, w Niemczech, w Polsce. Scalenie tych zbiorów to zadanie na lata najbliższe.

Za cel najważniejszy uznałbym jednak stworzenie całościowego komputerowego indeksu Archiwum RP RWE. Moim marzeniem jest dożyć chwili, kiedy całe Archiwum RP RWE znajdzie się na CD-ROM-ach i będzie dostępne dla naukowców, publicystów i wszystkich zainteresowanych, również poprzez Internet.

FOTO: © WIKIPEDIA Domena publiczna →