Od blisko dwóch lat mam wielkie szczęście i satysfakcję, mogąc współpracować z Teresą Romer, córką Tadeusza Romera, nad zbiorem Jego dokumentacji w Montrealu.

Tadeusz Romer (1894-1978 ) — polski dyplomata — służył między innymi jako młody sekretarz delegacji polskiej przy rokowaniach wokół Traktatu Wersalskiego w Paryżu; trochę później jako Radca Ambasady Polskiej w Rzymie, potem jako Poseł Pełnomocny w Lizbonie, Ambasador RP w Japonii, Ambasador RP w ZSSR, a w tragicznych latach przy końcu II wojny światowej jako Minister Spraw Zagranicznych w Rządzie Polskim na emigracji w Londynie. To nie tylko wybitny dyplomata, ale również wielki społecznik i wyjątkowy człowiek.

Pozostawił On po sobie bogatą dokumentację obejmującą zarówno jego prace w dyplomacji, jak i pracę społeczną dla Polonii. Przed śmiercią w roku 1978 większą część swych archiwów Tadeusz Romer złożył w Archiwum Narodowym Kanady w Ottawie. Dokumenty, które nie zostały tam przekazane znajdują się w prywatnych zbiorach córek, Teresy Romer w Montrealu i Ity Straszakowej w Ottawie. Właśnie te zbiory przejrzałyśmy dokładnie, aby zgłosić gotowość przekazania ich należytej polskiej instytucji.

Dokumenty podzieliłam na cztery działy, zależnie od czasu i tematu.

I

Pierwszy dział obejmuje okres II wojny światowej, kiedy Tadeusz Romer był Ambasadorem RP w Tokio do 1941, a w latach 1941-1942 pracował jako specjalny wysłannik Rządu do spraw uchodźców w Szanghaju. W latach 1942-1943 prowadził w Moskwie rozmowy ze Stalinem i Mołotowem, a niebawem w Londynie objął tekę Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdy premierem, po śmierci generała Sikorskiego, został Stanisław Mikołajczyk. Wśród świadectw tej epoki, znajdujemy kopie tajnych dokumentów wysyłanych przez Tadeusza Romera do polskich placówek dyplomatycznych w świecie, np.:

• telegramy szyfrowe dotyczące sprawy Katynia;
• tajne sprawozdanie w języku angielskim: Report on the Relief accorded to Polish Citizens by the Polish Embassy in the USSR with special reference to Polish Citizens of Jewish Nationality (zawierające mapę skupisk zesłańców, statystyki, dane o pomocy udzielanej przez polskie delegatury itp.);
• kolejne poufne Biuletyny Informacyjne wysyłane w latach 43-44 kurierem dyplomatycznym do polskich placówek na świecie;
• telegram szyfrowy z 30. listopada 1944: pożegnanie Tadeusza Romera z pracownikami placówek dyplomatycznych po rezygnacji rządu Mikołajczyka i własnej dymisji ze stanowiska Ministra Spraw Zagranicznych.

II

Drugi dział to lata 1945-1948, lata spędzone w Anglii na intensywnej pracy dla wielu organizacji polskich i brytyjskich. Tadeusz Romer traktował bezpłatną pracę społeczną z takim samym oddaniem i powagą, jak pracę w dyplomacji. Dowodem jest bogate archiwum, które w większości jednak znajduje się w Ottawie. Z organizacji, w których Tadeusz Romer pracuje w Anglii, warto wymienić: Komitet Pomocy Dzieciom Polskim na Ziemiach Odzyskanych, Polską Akcję Katolicką, British Education Committee, oraz sutą korespondencję, m.in. z Paulem Spaakiem w sprawach odbudowy Europy i tworzenia nowych organizacji międzynarodowych. Tylko niewielka część tych dokumentów znajduje się u Teresy Romer.

III

Trzeci dział zawiera prywatną korespondencję z lat 1942-1944 z żoną Zofią w czasie rozłąki po mianowaniu Tadeusza Romera do Moskwy. Ze względu na działania wojenne Zofia Romerowa musiała zostać z dziećmi w Afryce południowej. Listy te i telegramy są bezcennym świadectwem epoki, niebezpieczeństw i wyrzeczeń, jakich żądała od ludzi wojna, ale także niezamierzonym dowodem szlachetności ducha i patriotyzmu.

Cytuję fragment listu z Kujbyszewa do żony i dzieci w 1942:

Mam świadomość, że wziąłem na siebie bardzo ciężki obowiązek, który spełnię wraz z Bożą pomocą w miarę swoich skromnych sił, na własnym odcinku wiodącym do zwycięstwa nad Niemcami. Od czasu, gdy dorzuciłem do ofiar swoją własną — rozstanie z Wami — mam stałe wrażenie, że tęsknotą naszą i wyrzeczeniem, służymy dobrze Sprawie. Serca ludzkie to jest taki cudowny instrument, który, niczym tajemniczy rad nie wypala się, gorejąc. Wiec fakt, że je dziś oddaję na usługi biedy i nędzy braci naszych, nie pozbawi Was jego.

IV

Czwarty dział jest najobszerniejszy— obejmuje lata 1949-1975. Są to trzy pudła dokumentacji Skarbu Narodowego na Kanadę. (Przypominam, że dobrowolne składki zbierane przez przedstawicieli Skarbu Narodowego w całym tzw. wolnym świecie, pozwalały utrzymać nie tylko rząd polski na emigracji, alei szereg placówek dyplomatycznych, radio w Madrycie, pokrywały też m.in. koszty konserwacji skarbów wawelskich przechowywanych w Kanadzie. Trudno zrozumieć, dlaczego ten cały niezwykły rozdział naszych dziejów nie doczekał się jeszcze poważnego opracowania historycznego. Czyż istnieją inne przykłady równie skromnego, wytrwałego, dobrowolnego gromadzenia środków przez całe społeczeństwo na wspólną akcję?

Otóż po wyemigrowaniu z rodziną z Anglii do Kanady w 1948 roku, aby objąć posadę profesora romanistyki na Uniwersytecie McGill w Montrealu, Tadeusz Romer angażuje się od razu w życie Polonii. Zostaje Przewodniczącym Stowarzyszenia Polskich Imigrantów Wojennych, wstępuje do zarządu Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce, jest współzałożycielem i prezesem Komisji Skarbu Narodowego na Kanadę.

Z tej bogatej dokumentacji związanej ze Skarbem Narodowym (prawnie znanym w Kanadzie jako „Danina Polska inc.”) wymienię tylko:

• Dekret Prezydenta RP z 14 X 1949 o uchwaleniu Komisji Skarbu Narodowego oraz Statut Komisji;
• teksty Melchiora Wańkowicza, zaproszonego przez Tadeuszostwo Romerów na objazd Kanady, w tym broszura A syn rzekł Matko, w której Wańkowicz tłumaczy konieczność składek na rzecz Skarbu w czasie swych spotkań z Polonią kanadyjską;
• korespondencja, często poufna, z gen. Andersem, gen. Borem-Komorowskim, Edwardem Raczyńskim i innymi przywódcami Polski „Wolnej”.

***

Przedstawiłam Państwu, a właściwie zasygnalizowałam tylko istnienie wielu cennych dokumentów, które mogą i powinny znaleźć się w odpowiednich polskich archiwach. Są to dokumenty historyczne, a zarazem materiały do lekcji o patriotyzmie. Pozwolę sobie zacytować tu słowa Józefa Czapskiego, krewnego i przyjaciela Tadeuszostwa Romerów z lat młodości. W „Kulturze” paryskiej Józef Czapski tymi słowami żegnał pośmiertnie Tadeusza Romera: „Ten przyjaciel ludzi i sługa Polski, nosił w sobie kroplę świętości”.