Zabytkowy charakter Biblioteki im. Zielińskich TNP
Zabytkowy charakter Biblioteki im. Zielińskich TNP
Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego (TNP) jest jedną z 221 bibliotek naukowych w Polsce, największą biblioteką naukową w województwie płockim. Ma charakter ogólnonaukowy, z przewagą piśmiennictwa humanistycznego i specjalizacją w dziedzinie materiałów związanych z Płockiem i regionem (tzw. plociana i masoviana).
Zabytkowy charakter księgozbioru sprawia, że placówka ta zajmuje poczesne miejsce na mapie bibliotecznej Polski. Jej księgozbiór liczy 230.000 vol., w tym 13.200 starych druków (XV-XVIII w.). Najstarsza ich część to XV-wieczne inkunabuły, których jest 64.
Biblioteka im. Zielińskich, ważny warsztat pracy naukowej z elementami fundacyjnymi, nie jest wprawdzie tak sławna jak inne biblioteki fundacyjne okresu zaborów, np. Raczyńskich i Działyńskich w Poznaniu, Czartoryskich w Krakowie, Ossolińskich we Wrocławiu czy Zamoyskich w Kórniku - ale ma szanse w najbliższym 25-leciu zbliżyć się do ich wielkości. Zresztą pamiętać należy, że nie zawsze o roli biblioteki decyduje jej wielkość lecz rola i znaczenie, jakie pełni w danym regionie.
Dzieje bibliotek płockich sięgają czasów średniowiecza. Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego ma swój późniejszy rodowód. Powstała w 1820 roku jako placówka założonego w tymże roku Towarzystwa Naukowego Płockiego przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej. Nosiła wtedy nazwę: Biblioteka Publiczna i Szkolna Woj. Płockiego. Jej losy, jako stanowiącej materialną bazę działalności naukowej Towarzystwa nierozerwalnie łączą się z losami samego Towarzystwa. Wszak już w pierwszym statucie TNP z dnia 3 czerwca 1820 roku czytamy, że ... ,,Towarzystwo dla rozszerzenia pożytecznych wiadomości starać się będzie zaprowadzić Bibliotekę Publiczną w Płocku...” Tak powstawała baza dla przyszłych badań regionalnych.
W 1830 r. pod zarządem Kajetana Morykoniego, sekretarza Towarzystwa i rektora Szkoły, liczyła Biblioteka około 8 tys. vol. Po dłuższej przerwie, spowodowanej klęską Powstania Listopadowego, odrodzone w 1907 roku Towarzystwo Naukowe Płockie reaktywowało swoją bibliotekę. Otrzymała ona imię Zielińskich dla uczczenia bardzo cennego daru tej rodziny - biblioteki zgromadzonej przez Gustawa Zielińskiego i jego syna Józefa, liczącej ponad 15 tys. vol.
Gustaw Zieliński (1809-1881) ziemianin herbu Świnka, literat, poeta i bibliofil. Brał udział w powstaniu 1830 roku, w latach 1834-1842 przebywał na zesłaniu w zachodniej Syberii. Po powrocie od 1847 r. gospodarował w odziedziczonych dobrach Skępe (50 km. od Płocka), wsi słynącej z kultu Matki Boskiej już od XV w. Zebrał tu duży księgozbiór, zawierający m. in. dzieła z zakresu historii, literatury i prawa, a w szczególności wiele cennych starych druków polskich i obcych. Dużą popularność przyniósł mu jego utwór Kirgiz (1840), który doczekał się 22 wydań. Jego syn, Józef Zieliński, był publicystą i ofiarodawcą biblioteki. Powiększył ją o księgozbiór z zakresu sztuki i numizmatyki. Ofiarował księgozbiór, liczący wówczas ok. 20.000 tomów jako bibliotekę publiczną dla miasta Płocka. Stała się ona fundamentem obecnej biblioteki Towarzystwa Naukowego. Ten wspaniały dar w postaci księgozbioru ze Skępego był szczególnie cenny. Złożony z najbardziej poszukiwanych starodruków, dobieranych umiejętnie, z rękopisów, atlasów i książek z różnych dziedzin wiedzy wydanych w XIX w., posiadający sporo unikatów stał się podstawą dzisiejszej Biblioteki. Zgodnie z wolą ofiarodawcy, zbiory otrzymały nazwę „Biblioteki im. Zielińskich”.
Inne znaczniejsze dary stanowiły księgozbiory Ludwika Kunkla, Władysława Smoleńskiego, Ludwika Krzywickiego (część), Marii i Aleksandra Macieszów, Haliny i Stefana Rutskich, Akademii Umiejętności, Kasy im. Mianowskiego, Towarzystw Naukowych, Polskiej Akademii Nauk i wielu innych. Przeciętnie dary stanowiły 50-80% rocznego przyrostu księgozbioru. Mniej książek uzyskiwano drogą kupna, gdyż w okresie międzywojennym Towarzystwo borykało się zawsze z trudnościami finansowymi.
Wrócił ze Związku Radzieckiego (ówczesnego) wywieziony w 1896 r. przez władze carskie do Petersburga księgozbiór dawnej Szkoły Wojewódzkiej i dawnego Towarzystwa Naukowego. W przededniu drugiej wojny światowej księgozbiór biblioteki liczył przeszło 70.000 vol.
Wyjątkowy charakter jej zbiorów i ich wielojęzyczność spowodowały, że hitlerowcy ich nie zniszczyli, planując po zwycięskiej wojnie stworzenie tu ośrodka kultury niemieckiej. A trzeba przypomnieć, iż w drugiej wojnie światowej 66% zbiorów polskich bibliotek uległo zagładzie. Ofiarna praca pokoleń: Haliny i Stefana Rutskich, Marii i Aleksandra Macieszów, Czesława Gutrego czy Marii z Kiefferów i Stanisława Kostaneckich przyczyniła się do tego, iż zbiory liczące przed pierwszą wojną światową 25.000 vol., przed drugą wojną osiągnęły 70.000 vol., a obecnie ponad 230.000 vol.
Charakterystyka zabytkowego księgozbioru
Biblioteka im. Zielińskich TNP ma charakter uniwersalny, ze szczególnym uwzględnieniem plocianów, masovianów i nauk humanistycznych. Księgozbiór tworzą: druki zwarte nowsze (XIX - XX w.) — największą część, czasopisma i zbiory specjalne, w skład których wchodzą: stare druki i inkunabuły, rękopisy i archiwalia różnego rodzaju, kartografia, muzykalia i grafika.
Najcenniejszą część stanowią oczywiście zbiory specjalne, mające charakter zabytkowy, gromadzone dla celów naukowych, historyczno - badawczych i dokumentacyjnych. Przechowywane są w oddzielnym gmachu, specjalnie przystosowanym do tego typu zbiorów, w XIX-wiecznej zabytkowej oficynie, gdzie urządzenia klimatyzacyjne zapewniają im odpowiednią temperaturę i wilgotność oraz spełnione są wszystkie parametry wymagane dla tego typu obiektów. Mam na myśli np. system alarmowy, specjalne szkła w oknach chroniące zbiory przed nasłonecznieniem itd.
Niezwykle bogaty, liczący ponad 13.200 pozycji jest zbiór starych druków, których zakres tematyczny oraz zasięg terytorialny jest nieograniczony. Oprócz poloników licznie reprezentowane jest piśmiennictwo w języku łacińskim, francuskim, niemieckim i rosyjskim; są również dzieła w językach orientalnych, np. w chińskim, japońskim, arabskim.
Zasobność i ogromna różnorodność księgozbioru starego utrwaliły rangę naszej biblioteki. Najstarszą część druków stanowią 64 XV-wieczne inkunabuły, tak bardzo cenione we wszystkich bibliotekach świata. 38 inkunabułów stanowiło poprzednio własność Gustawa Zielińskiego w Skępem, 2 ofiarował dr Cholewiński z Rypina, 1 pochodzi z daru Ludwika Kunkla. Reszta (23) to zakupione w ostatnich 15 latach w antykwariatach bądź od osób prywatnych. Ten nieduży acz cenny zespół inkunabułów, który jest w posiadaniu naszej biblioteki, posiada cechy charakterystyczne dla zbioru inkunabułów w zbiorach polskich. Jest w nich ogromna przewaga ilościowa druków niemieckich i włoskich. Są to głównie dzieła z zakresu teologii i prawa kościelnego, rzadziej z literatury, filozofii, prawa świeckiego i historii. Najwcześniejszy druk pochodzi z 1474 roku (Confessionale).
Jest w naszych zbiorach 7 inkunabułów, które zachowały się na ziemiach polskich tylko w jednym egzemplarzu. Są to więc egzemplarze unikatowe. Z najciekawszych wymienić można: Boski, Komedii Dantego z 1487 r., druk Jana Turrecrematy — Expositio super toto Psalterio z 1475 r. - najstarszy u nas polski druk, tłoczony w Krakowie, Kronikę Świata Wernera Rolewincka z 1492 r. i wiele innych. W 1985 r. został wydany drukiem szczegółowy katalog naszych 50 inkunabułów, w opracowaniu pani Haliny Kostaneckiej.
W dużym, różnorodnym wyborze zachowały się późniejsze stare druki z XVI-XVIII w. Prof. Ludwik Krzywicki, wielki polski uczony XX w., tak pisał w swoich Wspomnieniach w okresie międzywojennym: ...,, Ale przede wszystkim pęczniała Biblioteka TNP. Urastała z ciągłych darów. Zwłaszcza dobrze reprezentowana była literatura francuska XVIII w. Płocczanie studiujący języki romańskie na uniwersytetach zjeżdżali na kilka miesięcy do Płocka, żeby pisać tu swoje rozprawy. A wśród starych druków znalazła się książka, której obecność w Płocku zdziwiła nuncjusza Rattiego, późniejszego Papieża Piusa XI. Przeglądając tamtejsze „skarby” wyraził swój podziw, iż w takiej mieścinie (1918 r.) leżącej poza uczęszczanymi traktami znajduje się tyle cennych dzieł a między nimi książka, o której sądził, iż istnieje na świecie tylko w liczbie 3 okazów. Obecnie w Płocku przybył czwarty”... Chodziło o Boską Komedię Dantego z 1487 r. Katalog oficyn wydawniczych, z których owe druki pochodzą, obejmuje niemal wszystkie bardziej znane ośrodki drukarstwa europejskiego.
W tak bogatym zbiorze szczególnie cenne są zachowane polonica, zwłaszcza z pierwszych oficyn polskich. Do najcenniejszych pozycji należą: pergaminowy Statut Laskiego z 1506 r. — bogaty materiał dla historyków prawa, pierwsze wydanie dzieła Mikołaja Kopernika z 1543 r. De revolutionibus orbium coelestium drukowane w Norymberdze, jedyny zachowany egzemplarz (unikat) — druk z okresu Reformacji Stanisława Murzynowskiego pt. Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze, drukowana w Królewcu w 1551 r., praca Kazimierza Siemienowicza o rakietach Artis magnae artilleriae wydana w Amsterdamie w 1650 r., w której autor Polak przedstawił w sposób szczegółowy aktualne dziś zagadnienia budowy rakiet a uczynił to przecież prawie 350 lat temu. Warto wymienić też pierwsze wydanie Historii Długosza z 1615 r., rzadkie druki z okresu Sejmu Czteroletniego, bogatą kolekcję (w 90 egzemplarzach) biblii różnojęzycznych i różnowierczych. Są też pozycje związane z Płockiem, np. Kazanie o Męce Pańskiej z drukarni pułtuskiej z 1553 r. oraz Statuta Ducatus Masoviae z 1541 r. Są książki z serii królewskiej: z superexlibrisami królów, egzemplarze z pieczątkami Załuskiego i wiele, wiele innych, nie mniej ciekawych.
Ogólnie mówiąc grupę starych druków tworzą dwa największe zespoły: księgozbiory Zielińskich oraz TNP przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej.
Inna część zabytkowych zbiorów to rękopisy. Pod względem chronologicznym najstarsza jest karta z IX w. zawierająca łaciński tekst z Księgi Mądrości. Z 1200 jednostek na uwagę zasługują również liczne pergaminowe przywileje i dokumenty, autografy sławnych ludzi np. króla Zygmunta Augusta, Tadeusza Kościuszki, Józefa Piłsudskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Jana Pawła II i inne. Przeważają rękopisy o treści religijnej i historycznej. Są także z dziedziny literatury i prawa. Poza starodrukami i rękopisami biblioteka ma ciekawy zbiór czasopism oraz szczyci się m. in. posiadaniem jedynej w kraju kolekcji 80 grafik Goyi Caprichos oraz wieloma cennymi jednostkami kartograficznymi.
O żywotności tego zabytkowego księgozbioru świadczy fakt ich stałego wykorzystywania do różnorodnych badań naukowych i powstających prac. Są one popularyzowane poprzez wystawy, pokazy, lekcje biblioteczne. Realizowane są też liczne kwerendy dotyczące zbiorów. Podjęto również na wielką skalę prace restauracyjne nad starym księgozbiorem. Zbiory są w ciągłej gotowości użytkowej i wszyscy, którzy mają uzasadnioną naukową potrzebę korzystania z nich - mogą to uczynić.
Biblioteka im. Zielińskich TNP przyjmuje również w ramach wizyt liczne krajowe i zagraniczne delegacje gości odwiedzających Towarzystwo Naukowe Płockie. W 1992 roku ze skarbami kultury polskiej i europejskiej przechowywanych w naszej książnicy zapoznało się 159 delegacji, w tym 61 z zagranicy. Ostatnio w dniu 7 września 1993 roku, odwiedził TNP i Bibliotekę inż. Ryszard Gabrielczyk, prezes Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej w Londynie, który do Księgi Pamiątkowej wpisał słowa (ponad zasługę) ...,,Przepiękny obiekt — nic takiego dotychczas w Polsce nie widziałem. Jestem wdzięczny za umożliwienie mi poznania tych skarbów...”
Biblioteka im. Zielińskich TNP jest w stałym rozwoju, zarówno poprzez przyrost księgozbioru, jak również modernizację i przyrost pomieszczeń. Trwa rozbudowa Biblioteki, której koszt w latach 1988-1995 wyniesie 13 mld. zł. Plan rozwoju Biblioteki przewiduje ukończenie rozbudowy Biblioteki w 1995 roku (w 500-lecie woj. płockiego i 175-lecie TNP) na potrzeby nowych pomieszczeń magazynowych dla rosnącego księgozbioru, który będzie bazą dla mającego powstać w Płocku Uniwersytetu Mazowieckiego (filii Uniwersytetu Warszawskiego). Książnica dąży do posiadania w 2000 roku 300.000 vol.
Biblioteka Naukowa im. Zielińskich TNP korzysta z mecenatu Państwa, konkretnie z dotacji Komitetu Badań Naukowych. W oparciu o ten warsztat pracy powstają niemal wszystkie prace dyplomowe, magisterskie i doktorskie w naszym regionie. Stale rosnący księgozbiór Biblioteki stanowi podstawę edycji źródeł i prac naukowych. Korzysta z niej rocznie w trzech czytelniach-pracowniach, ponad 13.000 czytelników, którym udostępnianie zasobów bibliotecznych nadaje sens istnienia biblioteki, służenia Miastu Krzywoustego, Regionowi i Krajowi.
Na frontonie najsławniejszej i największej biblioteki świata starożytnego — biblioteki aleksandryjskiej widniał grecki napis „psycheiatreion”, co się tłumaczy: apteka dla ducha lub lecznica duszy. Gorącym naszym pragnieniem jest, aby nasza Biblioteka była taką „lecznicą”, oczywiście nie na skalę kraju, ale na skale regionu i jego stolicy — tysiącletniego Płocka.
Tagi
-
PUBL.: 10/11/2022
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Wanda Kaczanowska
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.