W działalności Tematem mojego wystąpienia jest historia jednej kolekcji książek. Kolekcji, która znana jest pod nazwą kolekcji Almy Tademy wszystkim związanym z Instytutem Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. Została ona przekazana przez właścicielkę Ambasadzie Polskiej w Londynie, prawdopodobnie w 1939 roku. Na początku wojny Ambasada podarowała ją nowo powstałemu Polskiemu Ośrodkowi Naukowemu i jako jedna z pierwszych kolekcji zapoczątkowała działalność biblioteki. Po połączeniu się Ośrodka z Instytutem Historycznym w latach 60-tych biblioteka weszła w skład Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego.

Prywatne kolekcje podarowane przez bibliofilów, miłośników lub znawców jakiegoś tematu często zajmują w bibliotece eksponowane miejsce. Te kolekcje wzbogacają majątek biblioteki, a także dodają jej splendoru i mogą stanowić o jej wybitnej wartości. Ale kolekcja to nie tylko martwy zbiór książek i czasopism uporządkowanych według pewnego klucza, lecz także żywe odbicie osobowości jej kolekcjonera. Uwaga ta z całą pewnością wydaje się słuszna w odniesieniu do kolekcji gromadzonej systematycznie i konsekwentnie przez długie lata i poświęconej określonemu zagadnieniu.

Kolekcja zgromadzona przez Almę Tademę ściśle oddaje zainteresowania i pasje jej kolekcjonerki. Była ona bowiem wielką entuzjastką i niezastąpionym mecenasem sprawy polskiej na terenach Wysp Brytyjskich w pierwszej połowie obecnego stulecia.

Przyjrzyjmy się więc postaci, której imieniem nazwana jest jedna z najcenniejszych kolekcji Instytutu. Wiadomości na temat Almy Tademy są raczej skromne. Choć nazwisko jej pojawia się na stronach wielu książek traktujących o sprawach polskich, to jednak raczej marginesowo.

Kim była więc Miss Laurence Alma Tadema? Była córką znanego holenderskiego malarza Sir Lawrence Almy Tademy osiadłego w Londynie. Panna Laurence, osoba wielce utalentowana, zasłynęła jako pisarka i poetka. W domu jej ojca zbierał się świat artystyczny ówczesnego Londynu. Częstymi gośćmi byli pisarze, malarze, rzeźbiarze i muzycy. Pewnego dnia, a było to w ,roku 1890, zawitał w gościnny dom Sir Lawrence Almy Tademy znany już wówczas pianista Ignacy Jan Paderewski. Paderewski zrobił ogromne wrażenie na młodej córce malarza, pannie Laurence, która zakochała się w nim od pierwszego wejrzenia i pozostała wierna tej miłości aż do ostatnich chwil swego życia. Owocem tej ukrytej nieodwzajemnionej miłości była pełna poświęcenia praca panny Laurence na rzecz Polski. To dla Paderewskiego nauczyła się „szeleszczącego” języka polskiego. Władała nim na tyle biegle, że po mistrzowsku przełożyła jego kwiecistą mowę, którą wygłosił we Lwowie w 1910 roku z okazji setnej rocznicy urodzin Chopina. Przetłumaczyła też kilka wierszy Adama Mickiewicza. Znała historię i kulturę narodu polskiego.

W czasie I wojny światowej oddała się bez reszty działalności na rzecz ofiar wojny w Polsce. Została honorową sekretarką Londyńskiego Komitetu Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce (zwanego w skrócie po angielsku Polish Relief Fund), którego główna siedziba znajdowała się w szwajcarskiej miejscowości Vevey. Na czele tego komitetu stały takie osobistości, jak Sienkiewicz i Paderewski. Alma Tadema bez reszty poświęciła się akcji ratunkowej na rzecz poszkodowanych wojną Polaków. Na początku 1915 r. ukazała się jej broszurka pt. Polska, Rosja i wojna, opisująca sytuację Polski i Rosji w czasie toczącej się wojny. Odegrała ona znaczną rolę propagandową w zapoznaniu Anglików z sytuacją na terenach polskich, a także przyczyniła się do zwiększenia zbiórek pieniężnych na akcję ratunkową. Alma Tadema ogłosiła również apel, w którym odwołując się do sumienia Anglików pisała:

„Wy, którzy mieszkacie na wyspie, których morze chroni przed waszymi wrogami, Wy których ziemia nie zaznała podbojów od czasów Wilhelma Zdobywcy, Wy których mieszkania są dzisiaj bezpieczne, których bogate pola obiecują przyszłość ... Jeden grosz, jeden frank, jeden ludwik, nic nie jest za dużo, nic nie jest za mało...Dziesięć milionów mieszkańców jest na kraju śmierci głodowej i wy możecie im pomóc”^[1]. Dzięki niestrudzonej działalności Miss Laurence Almy Tademy i kierowanego przez nią Londyńskiego Komitetu zdołano w Anglii zebrać niebagatelną na ówczesne czasy sumę 40 000 funtów szterlingów, przeznaczoną na pomoc Polsce. W 1916 r. rząd angielski usiłował wydać zarządzenie zakazujące wysyłki za granicę pieniędzy zebranych w kraju. I tu do akcji wkroczyła niezastąpiona Alma Tadema używając wszystkich swoich kontaktów w sferach rządowych, aby zapobiec ukazaniu się tego zarządzenia. Ukazało się ono dopiero pod koniec 1917 r. i wówczas Komitet Londyński zakończył swoją działalność. Tym niemniej napływ pieniędzy z Wielkiej Brytanii do Vevey trwał nadal, choć sumy były nader skromne. Alma Tadema nie ograniczyła się tylko do działalności politycznej. Jej niestrudzona energia znalazła także ujście w pracy charytatywnej i społecznej. Całe jej życie w tym okresie koncentrowało się na jednym celu - pomoc Polsce i głodującemu narodowi polskiemu. Organizowała więc pomoc dla polskich uchodźców w Anglii, dostarczając im niezbędnych środków materialnych, współtworząc szkoły dla dzieci i domy dla samotnych matek. Gdy zachodziła potrzeba sięgała nawet do własnej kieszeni. Pomimo tylu obowiązków znalazła także czas na prowadzenie w Cambridge wykładów na temat Polski (tytuł wykładów brzmiał Fizjognomia Polski).

Po wojnie Miss Laurence Alma Tadema otrzymała od rządu brytyjskiego za swoją działalność w Komitecie (Polish Relief Fund) wysokie odznaczenie CBE (Komandoria Brytyjskiego Imperium).

Tyle o działalności politycznej Almy Tademy.

Jaka była Alma Tadema jako osoba prywatna? Z relacji jej przyjaciół wyłania się obraz kobiety niezwykłej, nad wyraz miłej, inteligentnej ale nieco ekscentrycznej, o to ostatnie nietrudno zresztą w Anglii słynącej z ekscentryzmu. Dowodem tego jest choćby jej niecodzienne zainteresowanie krajem, którego nie było na mapach świata, o którym w Anglii wiedziano niewiele i niedokładnie, a któremu poświęciła całe swoje życie. Była częstym gościem w willi Paderewskiego w Riond-Bosson w Szwajcarii. Nie zawsze była z entuzjazmem przyjmowana przez otoczenie ze względu na swoje nieco dziwaczne zachowania. Będąc jaroszem żądała dla siebie potraw bezmięsnych. W pokoju gościnnym, w którym rezydowała przeprowadziła na własny koszt wymianę urządzeń sanitarnych, bo jakoby te nie funkcjonowały właściwie. Paderewski lubił jej towarzystwo, zwłaszcza podczas obiadów, bowiem jako osoba wysoce wykształcona umiała zawsze znaleźć ciekawy temat do konwersacji.

Była kobietą skromną, nie pociągało jej próżne życie towarzyskie ani blaski kariery politycznej. Była autorytetem w sprawach polskich, z jej wiedzy korzystało wielu polityków. Choć wywierała wpływ na życie polityczne swoich czasów, to jednak nazwiska jej na próżno szukać na pierwszych stronach gazet. Nazywano ją często pierwszym ambasadorem Polski przy dworze Św. Jakuba. Była inteligentną pisarką i wyróżniającą się poetką. Poetyczna jej dusza i nieco egzaltowana natura wyraziły się w liście do Paderewskiego, w którym zdobyła się na następujące wyznanie (list był napisany po odsłonięciu pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie w 1910 r., na którym uroczystą mowę wygłosił jego fundator, Ignacy Jan Paderewski):

„Tego dnia zrozumiałam, że niepowstrzymana miłość, jaką od dwudziestu lat żywię dla Ciebie, często wbrew własnej woli, nie miała być jałowa: zrozumiałam, że Bóg przyprowadzał mnie do Ciebie za każdym razem, gdy próbowałam Cię zdradzić, uciekając od cierpień, które miałam ostatecznie przezwyciężyć, bo żądał ode mnie poświęcenia, którego nie byłam wtedy jeszcze godna. Nie obawiaj się, Przyjacielu, słowa, które ośmieliłam się wypowiedzieć: wiesz równie dobrze jak ja, że zawsze Cię kochałam, a miłość, kiedy jest stara, wypróbowana i oczyszczona — jak moja, staje się uświęceniem — które nie powinno wywoływać rumieńca ani u tego, kto ją ofiarowuje, ani u tego, kto ją odbiera.

W dzień Grunwaldu oddałam się - nie Tobie, lecz Twojemu krajowi. Widzę bardzo jasno, że całe moje życie było przygotowaniem do przyszłości; widzę, że jestem przeznaczona do służby Polsce”^[2].

Słowa te potwierdziła czynem kilka lat później w czasie Wielkiej Wojny Światowej.

Wielkie zaangażowanie Almy Tademy w sprawy polskie przejawiało się nie tylko w jej działalności politycznej, społecznej, charytatywnej ale także znalazło wyraz w gromadzonych przez nią książkach.

Bibliotekę Almy Tademy uważano za niezwykle cenny zbiór poloników i jedną z najcenniejszych tego rodzaju kolekcji w Europie Zachodniej, o czym świadczy fakt, że korzystali z niej często polscy i brytyjscy politycy. Paderewski bardzo cenił tę kolekcję, ponieważ znajdowały się w niej materiały na tematy polskie, niedostępne nigdzie indziej. Dwukrotnie podczas Konferencji Paryskiej sprowadzał samolotem książki z londyńskiego mieszkania Almy Tademy, aby sprawdzić w nich pewne szczegóły, niezbędne do prowadzenia dalszych negocjacji.

Przyjrzyjmy się samej kolekcji i zobaczmy co interesującego w niej się znajduje.

Kolekcja składa się z około 350 tytułów, trzon jej stanowią XVIII- i XIX-wieczne starodruki. Ponadto są też cenne pozycje pochodzące z XVI- i XVII wieku, chociaż tych jest znacznie mniej, a reszta to wydawnictwa z początku XX wieku, głównie z okresu I wojny światowej. Najstarszą książką jest Historia Polski, wydana po łacinie w Bazylei w 1582 roku. Kolekcja składa się wyłącznie z poloników publikowanych w językach zachodnich-europejskich, tj. francuskim (tych jest najwięcej), angielskim, niemieckim, włoskim i po łacinie. Warto również wspomnieć ważniejsze miasta, w których były one wydawane: Paryż, Londyn, Edynburg, Amsterdam, Genewa, Lozanna, Berlin, Lipsk, Nowy Jork, Boston, Filadelfia.

Jest to bardzo starannie zebrany księgozbiór, w którym każda pozycja, o ile nie jest poświęcona całkowicie sprawom polskim, to przynajmniej w jakimś stopniu do nich nawiązuje. Główne tematy obejmują historię i geografię Polski i sąsiadujących z nią krajów, oraz opisy obyczajów i zwyczajów panujących na ziemiach polskich. Dobrze jest reprezentowana literatura piękna, poezja i podróżnictwo.

Obok książek wyłącznie traktujących o tematyce polskiej można tam znaleźć także sporo tytułów o charakterze podręcznikowym, jak np. Historia Europy czy Geografia Europy, w których tematyce polskiej poświęcony jest tylko jeden z rozdziałów. Właściwie każdy tytuł zasługuje na uwagę. W jednym przypadku decyduje o tym artystyczne wydanie książki, jej zdobnictwo, oprawa bądź piękne i bogate ilustracje, w innym przypadku książka jest cenna ze względu na treść lub autora.

Kolekcja ta daje ciekawy obraz percepcji naszego kraju i jego zawiłych problemów wśród elity intelektualnej Europy Zachodniej na przestrzeni kilku wieków. Stanowi ona ważne źródło dla badacza, który chciałby przedstawić obraz Polski widziany oczami XVII-, XVIII- lub XIX-wiecznego historyka, polityka czy podróżnika.

Dużo miejsca zajmują francuskie i angielskie publikacje poświęcone historii Polski. Wdzięcznym tematem dla historyków różnych epok był król Jan III Sobieski. Jedna z książek autorstwa Daleyraca pt. Polskie rękopisy lub tajna historia panowania Jana III Sobieskiego, Króla Polski (Londyn, 1700) zawiera reprodukcje listów własnoręcznie pisanych przez króla do ważnych osobistości ówczesnych dworów królewskich.

Wiele pozycji poświęconych jest rozbiorom Polski i postaci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z tego okresu warto odnotować pierwsze angielskojęzyczne wydanie Konstytucji 3 Maja, które ukazało się prawie równocześnie z polskim. Czterotomowe dzieło Rulhiera, znanego francuskiego historyka, Historia anarchii w Polsce wydana w Paryżu w 1807 r., razem z jego Historią trzeciego rozbioru Polski (Paryż, 1820) stanowiły ważne źródło informacji dla innych europejskich historyków piszących o tym okresie. Popularność jaką cieszył się ten autor należy przypisać jego wnikliwemu spojrzeniu na zachodzące wydarzenia.

Okres powstania listopadowego i powstałej w wyniku jego upadku Wielkiej Emigracji jest bogato reprezentowany w kolekcji. Tu na odnotowanie zasługują dzieła polskich emigracyjnych pisarzy, jak Wielka Historia Polski Leona Chodźki wydana w Paryżu w latach 1835-1836. Dzieło to zasługuje także na uwagę ze względu na piękną stronę graficzną — bogate ryciny stanowią wspaniale uzupełnienie tekstu. Dalej należy wspomnieć francuskie wydanie Historii Polski Joachima Lelewela z 1844 roku, oraz paryskie wykłady Mickiewicza o literaturze słowiańskiej z lat 1842-1844. Ważną pozycją tego okresu są Pamiętniki Czartoryskiego, opublikowane w Paryżu i Londynie w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, zawierające m. in. jego korespondencję z carem Aleksandrem I.

W roku 1853 w Londynie ukazała się książka znanego publicysty, polityka-dyplomaty Davida Urquharta, fanatycznego wroga Rosji. Władysław Zamoyski i Adam Czartoryski widzieli w nim przyjaciela swojej sprawy. Książka nosi tytuł Pochód Rosji na Zachód, Północ i Południe, w której autor podkreślił jej imperialistyczne dążenia.

Warto napomknąć o dziale podróżniczym kolekcji. Modne w ówczesnych czasach podróżowanie po Europie znalazło odbicie w bogatej literaturze pamiętnikarskiej. Dzienniki, notatki i listy z podróży były owocem tych wojaży. Rosja była często krajem docelowym, stąd szlaki podróżnicze wiodły przez tereny polskie. Przykładem pięknie ilustrowanej w tej serii książki są Malownicze podróże po Rosji Charlesa de Saint-Juliena (Paryż, 1854), w której autor sporo miejsca poświęcił opisowi ziem polskich. Bogato inkrustowana okładka czyni z tej publikacji prawdziwe dzieło sztuki wydawniczej. Na uwagę zasługują też Wspomnienia Margrabiny Anspach, będące wynikiem jej kilkuletniej podróży po Europie (Londyn, 1824). Z dużym uznaniem i podziwem pisała o królu Stanisławie Auguście Poniatowskim, na dworze którego spędziła kilka dni.

Z literatury pięknej i poezji należy wspomnieć o angielskich wydaniach Adama Mickiewicza (Pan Tadeusz, Konrad Wallenrod) oraz Kraszewskiego (Hrabina Cosel, Żydzi). Smutne dzieje naszego narodu były źródłem natchnienia poetów. I tak powstały wzruszające poematy, np. Jacoba Jonesa Angielsko-Polska Harfa (Anglo-Polish Harp; a psalter for the restoration of the Poles), Londyn, 1836 i Alfreda Austina Leszko z nieprawego łoża: opowieść o polskim nieszczęściu (London, 1877).

Ważną część księgozbioru stanowią pozycje wydawane w czasie pierwszej wojny światowej, w których sprawom polskim, z oczywistych względów, poświęcano sporo uwagi. Wydaje się, że Miss Laurence Alma Tadema nie przeoczyła żadnej pozycji zawierającej wzmiankę o Polsce. Stąd w kolekcji znajdują się pojedyncze numery takich angielskich czasopism, jak „The Dublin Review”, „The Edinburgh Review”, „The Englishwoman”. Korzystając z okazji ukazania się artykułu o tematyce polskiej Alma Tadema umieszczała także apel prowadzonego przez siebie Komitetu Pomocy. Z czasopism francuskojęzycznych tego okresu należy wymienić „La Revue de Pologne” (Paryż) i „Orzeł Biały” (Lozanna).

Wspomniałam powyżej, iż Paderewski korzystał dwukrotnie z tej kolekcji podczas Konferencji Pokojowej w Paryżu. Ktoś może zadać pytanie, które to książki były jemu niezbędne. Otóż mogę tylko snuć domysły, bowiem nie natrafiłam na żadną udokumentowaną na ten temat wzmiankę. Mogła to być np. Historia głównych wypadków podczas panowania Fryderyka Wilhelma II, Króla Pruskiego... (Londyn, 1801), lub Życie Fryderyka II (Londyn, 1799). Wiadomo bowiem, że Paderewski podczas omawiania spornej sprawy Gdańska przypomniał Wilsonowi powiedzenie Fryderyka Wielkiego, że kto posiada Gdańsk jest panem Polski bardziej niż ten, kto posiada Warszawę. Być może, Paderewski szukał argumentów na poparcie swego stanowiska w tej sprawie w wyżej wymienionych książkach.

Powyższe omówienie jest jedynie pobieżnym przeglądem kolekcji Almy Tademy i nie oddaje w pełni jej bogactwa. Mam nadzieję jednak, że udało mi się zapoznać Państwa przynajmniej z niektórymi ważniejszymi pozycjami.

Na zakończenie, by podkreślić zasługi osoby, która zgromadziła ten cenny księgozbiór pozwolę sobie zacytować słowa Romana Dmowskiego:

„Od całej zaś Polski należy się wielka wdzięczność pannie Laurence Almie Tademie, która nie będąc Polką, cały swój czas, energię, swe szerokie stosunki w Anglii, swą wysoką inteligencję i nawet swe materialne środki oddała podczas wojny sprawie polskiej, służąc jej gorliwiej niż ktokolwiek z Polaków”^[3].

BIBLIOGRAFIA

• Dmowski Roman, Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa 1989, t. 1-2.
• Drozdowski Marian Marek, Ignacy Jan Paderewski, Warszawa 1981, ss. 317.
• Landau Rom, Paderewski, London 1934, ss. 292.
• Paderewski Ignacy Jan, The Paderewski Memoirs, with Mary Lawton, London 1939, ss. 395.
• Pajewski Janusz, Wokół sprawy polskiej: Paryż — Lozanna — Londyn 1914 - 1918, Poznań 1970, ss. 254.
• Philips Charles, Paderewski: The story of a modern immortal, New York 1934, ss. 563.
• Piber Andrzej, Droga do sławy, Warszawa 1982, ss. 677.
• Płygawko Danuta, Sienkiewicz w Szwajcarii: z dziejów akcji ratunkowej dla Polski w czasie pierwszej wojny światowej. Poznań 1986, ss. 171.
• Strakacz Aniela, Paderewski, as I knew him, Ann Arbor 1991, ss. 338.
• Zamoyski Adam, Paderewski, Warszawa 1992, ss. 314. 

FOTO: Wikipedia →