Początek włoskiej sztuki kartograficznej sięga pierwszej polowy XV wieku, kiedy to odkryto Geografie Ptolemeusza. Szczególnie istotne okazało się zastosowanie przez Ptolemeusza podstaw matematycznych do tworzenia kartograficznego obrazu ziemi. Wówczas to poza nowymi opracowaniami oryginalnych map ptolemeuszowskich rozpoczęto, przede wszystkim we Włoszech szeroko zakrojone prace nad opracowaniem map nowych tzw. Tabulae Modernae lub Tabulae Novae mających być uzupełnieniem ptolemeuszowskiej Geografii.

Opublikowana, około połowy II w.n.e. przez Ptolemeusza Geografia wykładała zasady opracowywania obrazów kartograficznych oparte o szkielet matematyczny (siatkę geograficzną; siatkę współrzędnych geograficznych) i zawierała obszerny opis znanych w ówczesnym świecie elementów fizycznogeograficznych i antropogeograficznych z podaniem ich długości i szerokości geograficznych. Mapy zawierały szczegółowy opis zastosowanego odwzorowania z podaniem zasad jego konstrukcji.

Geografia jest niewątpliwie jednym z najcenniejszych dzieł piśmiennictwa, wiedzy i myśli starożytnej. Pierwsze renesansowe wydanie Geografii ukazało się w Bolonii w 1477 roku kiedy to po jej odkryciu stała się podstawą wszelkich opracowań kartograficznych w ciągu kolejnego stulecia. Jej szczegółowe omówienie stanie się treścią kolejnego referatu w cyklu referatów kartograficznych wygłaszanych na sesjach Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie.

Intensywne prace kartograficzne zainicjowane odkryciem ptolemeuszowskiego dzieła spowodowały w Włoszech dynamiczny rozwój sztuki kartograficznej nie tylko pod względem zastosowania podstaw matematycznych do tworzenia map, ale również sztuki zdobniczej tworzonych lub odtwarzanych obrazów ziemi. Mówiąc więc o wpływie włoskiej sztuki kartograficznej na rozwój kartografii polskiej należy rozpatrywać omawiane relacje w co najmniej tych dwóch podstawowych aspektach. Innym z kolei punktem widzenia pozostaje opracowywanie przez włoskich kartografów terenów współczesnej Polski oraz udział Polaków w poczynaniach włoskich kartografów. Również oba te aspekty są niezmiernie istotne w omawianiu interesującego nas tematu, gdyż wiele elementów z nimi związanych widocznych jest w polskiej kartografii do dnia dzisiejszego.

Rozpocznijmy od analizy map włoskich przedstawiających obszary Polski lub Królestwa Polskiego. Niewątpliwie pierwszą taką mapą stała się mapa Germanii Wielkiej i Sarmacji Europejskiej opracowana przez Mikołaja z Kuzy (Nikolaus Chriffs („Krebs”) Cusanus (1401-1464), kardynała, teologa, filozofa, matematyka, astronoma, chemika, historyka, geografa i kartografa w jednej osobie. Urodzony w 1401 roku jako syn właściciela winnic w Kuzie nad Mozelą, studiował na uniwersytecie w Heidelbergu, już we wczesnej młodości poświęciwszy się pracy naukowej. Kontynuując studia w Padwie zdobywa w roku 1423 tytuł: doctor decretarum, później doctor in jure canonico w Kolonii. W wieku 31 lat pracuje jako adwokat w kancelarii arcybiskupa Trier. W 1448 roku otrzymuje tytuł kardynała S. Pietro in Vincoli w Rzymie, a w 1450 biskupa Brixen. Ogromny pociąg do wiedzy i poznawania świata stawiał go często w sytuacjach konfliktowych z konserwatywnymi skrzydłami kościelnymi. Tworzony przez niego obraz świata znajduje jednak niebawem pozytywne echo w okresie zmian związanych z załamaniem się myśli średniowiecznej i rozpoczęciem epoki renesansu. Jego sława opiera się przede wszystkim w filozoficznym myśleniu charakteryzującym się analitycznym podejściem do nauki i otwartością umysłu.

Słynna mapa, którą stworzył w czasie pobytu w Rzymie, obejmuje, poza terenami współczesnych Niemiec tereny Królestwa Polskiego i Rusi po Morze Azowskie, Riazań i Rewla (Tallin) na wschodzie. Przy jej opracowaniu niewątpliwie musiał brać udział jakiś Polak. Wskazuje na to bardzo bogate nazewnictwo terenów Królestwa Polskiego i bardzo bogatą treść na tym obszarze. Wybrzeża Bałtyku mogły być opracowane na podstawie materiałów krzyżackich, a być może wręcz na podstawie szkicu Piotra z Ornety wykonanego we Włoszech w obecności papieża. Wyrysował on tę mapkę z pamięci, aby przedstawić papieżowi położenie biskupstwa dorpackiego i inflanckich dzierżaw Krzyżaków, wmawiano bowiem papieżowi iż biskupstwo to leży w Szwecji. Polakiem współpracującym z Mikołajem z Kuzy przy opracowaniu omawianej mapy był najprawdopodobniej Jan Długosz (1415-1480). Jako sekretarz kancelarii biskupa Oleśnickiego i w jego towarzystwie. Jan Długosz odwiedził Rzym w 1449 roku przebywając tam ponad pół roku i w 1450 przez 18 dni. W czasie tych podróży zetknął się zapewne z Mikołajem z Kuzy i najprawdopodobniej przyczynił się do niezwykle szczegółowego opracowania terenów polskich na wówczas opracowywanej przez niego mapie: TABVLA - MODERNA – POLONIE – VNGARIE – BOEMIE – GERMANIE – RVSSIE - LITHVANIE. Za tą teorią przemawia fakt umieszczenia na omawianej mapie Brzeźnicy, miejsca urodzenia Długosza, oraz Oleśnicy, rodowego gniazda biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, którego, jak wspominaliśmy, Długosz był sekretarzem. Znanych jest jeszcze wiele innych przesłanek wspierających tę teorię, lecz nie sposób wszystkich ich tu analizować.

Nie da się jednak wykluczyć iż informatorami autora wyżej wymienionej mapy byli inni Polacy. Wiadomo bowiem iż wielu z nich często odwiedzało Stolicę Apostolską i Włochy. Kontakt z Mikołajem z Kuzy miał niewątpliwy wpływ na późniejsze dzieło Długosza: Chorografia ziem polsko-litewskich.

Zamieszczona w wydanej w 1507 i 1508 roku rzymskiej, opracowanej przez Marco Beneventano, edycji Geografii przeróbka mapy kuzańczyka jest bodajże najpiękniejszą jej wersją. Zwraca szczególnie uwagę niesłychanie wzbogacona treść na terenie Europy Wschodniej, a w tym szczególnie Polski. I tu stykamy się ponownie z innym słynnym Polakiem, ojcem kartografii polskiej Bernardem Wapowskim (1475-1535). Wapowski, przyjaciel Mikołaja Kopernika przebywał w 1506 roku w Rzymie i współpracował z Markiem Beneventano przy opracowaniu jego wersji mapy Europy Środkowej jako mapy nowej Tabula Moderna do opracowywanej przez niego i przygotowywanej do wydania wersji Geografii. Wapowski znacznie poprawił i uzupełnił mapę kuzańczyka na obszarze na wschód od Odry. Umieścił wiele nowych miast i miejscowości, między innymi rodzinne Wapowice i Radochonice.

Po powrocie i osiedleniu się definitywnie na stale 'w kraju, podejmuje Wapowski intensywne prace nad redakcją szczegółowej mapy Polski. Ogromny wpływ na jego prace miał właśnie wcześniejszy pobyt we Włoszech i współpraca z Marco Beneventano. Bardzo wysoki — pod względem naukowym — poziom tych prac wzorowany był na pracach zespołu redaktorów włoskich opracowujących słynne rzymskie wydanie Geografii. Owocem tych prac była — niestety zaginiona — wydana najprawdopodobniej w 1526 roku przez Floriana Ungera w Krakowie „mapa Sarmacji”, którą w dwóch arkuszach obejmowała cały ówczesny obraz Królestwa Polskiego.

Mapa Wapowskiego była wykorzystywana prawdopodobnie przez wielu późniejszych kartografów w celu opracowywania terenów polskich lub obszarów Europy Środkowowschodniej. Analiza tych materiałów pozwala nam sądzić, iż Mapa Sarmacji opracowana była w podobnej szacie graficznej jak mapa Europy Środkowej Marco Beneventano.

Mapa Sarmacji Bernarda Wapowskiego była z kolei wykorzystana jako materiał podstawowy przez Wacława Grodeckiego, który opracował swoją mapę Polski w 1557 roku w Lipsku. Wydał ją jako drzeworyt z 4 klocków Jan Oporin w Bazylei w 1562 roku. Była to najprawdopodobniej minimalnie zmniejszona wersja mapy Wapowskiego. Kolejna mapa Grodeckiego wydana i opracowana w Brnie (pełnił tam funkcję prałata kolegiaty, w Brnie również zmarł w 1591 roku) była tylko przeróbką jego poprzedniego dzieła. Kolejne wersje mapy Grodeckiego opracowane przez Andrzeja Pograbkę i zamieszczane w atlasach Orteliusza w wydawanych w Amsterdamie, nie różniły się właściwie od oryginałów. W obu przypadkach mapy Grodeckiego i Pograbki widzimy również choć pośrednio wpływ włoskiej sztuki kartograficznej XV i XVI wieku na rozwój kartografii polskiej.

W latach 1568-1572 urodzony w Pilźnie polski lekarz Andrzej Pograbka udał się do Włoch w celu pogłębienia swej wiedzy medycznej. Studiował w Wenecji, Padwie i Bolonii, w swoich listach często wspominał nazwiska profesorów i lekarzy, z którymi współpracował w czasie czteroletnich studiów. Natknął się on w bibliotekach uniwersyteckich na mapy Polski opracowane przez włoskich kartografów. Wśród nich trafił na mapy Gasteldiego wykonane w latach 1562-1568 i Berteliego z roku 1562. Jakość tych map pozostawiała tak wiele do życzenia, iż wszechstronnie wykształcony medyk postanowił wykonać mapę Polski korygującą błędy zawarte w pracach włoskich naukowców. Upalne wieczory wolnego czasu wykorzystywał na realizację zamierzonego dzieła. Jako materiały podstawowe swojej pracy wykorzystał przede wszystkim omawianą tutaj wcześniej mapę Wacława Grodeckiego oraz słynną mapę Europy Gerarda Mercatora. Jednym słowem, rezultatem jego prac była kompilacja wyżej wymienionych map. Treść mapy wzbogacił autor rysunkami scen rodzajowych, które w większości przypadków spełniają funkcję dekoracyjną, na terenie Małopolski jednak są produktem własnych obserwacji autora.

Pograbka nie był z wykształcenia kartografem i w zasadzie kartografią się nie zajmował. Jego mapa stała się w związku z tym niemalże niewolniczą kopią mapy Grodeckiego. Zachował on tą samą szatę graficzną i oczywiście powtórzył prawie wszystkie błędy swego poprzednika. Mapa ta nie miała większego wpływu na rozwój kartografii Polskiej.

Mapą znaczącą była nadal mapa Wacława Grodeckiego, a to przede wszystkim dlatego, iż zamieścił ją w swoim atlasie Abracham Orteliusz. Jego wydany po raz pierwszy w 1570 atlas Theatrum Orbis Terrarum — jako jedno z najpotężniejszych dzieł kartograficznych XVI stulecia — zawierało mapę Polski Grodeckiego we wszystkich wydaniach do 1592 roku. W czasie prac przygotowawczych do wydania roku 1595 postanowiono zaktualizować wiele map, między innymi mapę Grodeckiego i właśnie do tej aktualizacji wykorzystał Orteliusz prace Andrzeja Pograbki. Od tego czasu wprowadził on zmieniona nazwę mapy Polski w swoim atlasie: Nowa nazwa brzmiała: Poloniae Lituaniaeque descriptio: Auctore Wenceslao Godreccio et correctore Anrea Pograbio Pilsnensi. W ten oto sposób lekarz i kartograf hobbysta wszedł na stale do historii kartografii europejskiej, a przede wszystkim Polskiej.

Należy podkreślić tutaj, iż motywem jego pracy były nieudolnie opracowane mapy Polski, dwóch było nie było słynnych włoskich kartografów, z drugiej strony zaś jego praca stała się podstawą opracowania wielu późniejszych map naszego kraju, takich np. jak słynną mapa: Polonia et Silesia Gerarda Mercatora, w której autor wykorzystał prace Pograbki szczególnie do opracowania polskiego nazewnictwa. Wprowadził on dzięki temu wiele zamieszania w treści swojej mapy. O tym jednak mówić będziemy kiedy indziej — przy okazji dyskusji nad pracami Mercatora dotyczącymi terenów Polski.

Po ukazaniu się mapy Grodeckiego — Pograbki Włosi nie mieli większego wpływu na rozwój polskiej kartografii. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku kiedy to Jan Antoni Rizzi Zannoni (1736-1814), włoski kartograf pracujący w Paryżu otrzymał od księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego materiały do opracowania mapy Polski notujemy kolejny etap wpływów włoskich na rozwój kartografii polskiej. Jan Antoni Rizzi Zannoni był niewątpliwie wyśmienitym kartografem, a przede wszystkim specjalistą od autoreklamy. Już w 1770 roku wydal prospekt nieistniejącej jeszcze mapy Polski, która ukazała się dopiero z początkiem 1772 roku. Mapy ta stała się najdokładniejszą mapą Polski XVIII wieku i mimo wielu niedociągnięć (przede wszystkim graficznych) niewątpliwie jest dziełem niebywałego kalibru. Zastosowanie precyzyjnych metod matematycznych stawia ją na poczesnym miejscu historii rozwoju kartografii europejskiej.

Zdolny Włoch napisał w obszernej dedykacji, iż zawdzięcza wydanie tej mapy blisko 20 letniej pracy księcia Jabłonowskiego i wyraża mu za to podziękowanie, jednak bezceremonialnie uważa się za jedynego jej twórcę. Omija całkowicie fakt iż mapę tę mógł wykonać tylko dzięki otrzymaniu materiałów i zlecenia od polskiego księcia, a niewątpliwie przy jej opracowaniu brało udział wielu Polaków, którzy wówczas przebywali w Paryżu. Uzasadniając swoje wyłączne prawa autorskie Rizzi-Zannoni podaje w swoim Curiculum-Vitae, iż już w 1753 roku król August III powierzył mu triangulację południka warszawskiego celem sporządzenia dokładnej mapy Polski i że praca ta była daleko zaawansowana w chwili gdy musiano jej zaniechać ze względu na „pierwsze zamieszki, które odtąd nękały to państwo”.

Wydana była w 24 arkuszach w skali 1:692000. Każdy arkusz miał wielkość 52,5 x 33,5 cm. Poza arkuszami mapy głównej sporządził autor indeks, który stanowi wcale udana mapkę całego królestwa zamieszczoną na jednym arkuszu oraz przepiękny plan Warszawy z wizerunkami fasad najważniejszych budowli stolicy. Plan ten został wykonany w skali około 1:17500 obejmuje swym zasięgiem Warszawę. Na południu sięga Łazienek, na północy koszar Gwardii Pieszej (obecnie rejon Cytadeli), na wschodzie Pragi, na południu pola elekcyjnego (obecnie Wola). Plan zorientowany jest na zachód, jest to orientacja typowa dla ówczesnych planów Warszawy. Rzeźba terenu została przedstawiona metodą kreskową. Treść planu obejmuje Wisłę, ulice, drogi, granice posesji, granice terenów zabudowanych (bloki), własności królewskie, prywatne, kościelne, grunty, ogrody, karczmy, założenia pałacowo — ogrodowe, sytuację budynków i bloków zabudowy. Poza ramką planu wypisane są 82 budynki z numeracją podaną na planie, u dołu panorama miasta, a na pozostałych brzegach 17 widoków warszawskich budynków.

Mapa Jabłonowskiego – Rizzi - Zanoniego stała się symbolem odrodzenia polskiej kartografii z ponad 100-letniego letargu. Jabłonowski stał się inicjatorem odrodzenia tej dyscypliny w Polsce, natomiast podtrzymanie i jej dalszy rozwój zawdzięczamy niewątpliwie ostatniemu polskiemu Królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który jak wiemy był wielbicielem i wytrawnym znawca włoskiej sztuki i jej historii.

LITERATURA

• Bagrow L., History of Cartography.
• Bett H., Nicholas of Cusa (1932).
• Buczek K., Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku (Wrocław 1963).
• Jaspers K., Nikolaus Cusanus (Munich 1964).
• Malinowski H., Map collector's circle collection of maps of Poland (London 1965-1971).
• Mojski Piotr, Cartographia rappersviliana polonorum. (Rapperswil 1996).
• Sigmund P. E., Nicholas of Cusa and medieval political thought (1963).
• Tooley R. V., Map collector's circle papers nr 25, 31, 43, 56 and 57.