„Być albo nie być, oto jest pytanie...” — wbrew pozorom cytat z Szekspirowskiego Hamleta nie jest tak bardzo, jak by się wy- dawało, oderwany od postaci, której poświęcony został ten odczyt.

Urodzony w Warszawie w 1878 roku Tytus Filipowicz, polski polityk i dyplomata, był wielbicielem Szekspira. W jego kolekcji, przechowywanej w Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie (AIJPL), znajduje się wiele materiałów potwierdzających jego zamiłowanie do literatury angielskiej. Tematem, który wzbudzał szczególne zainteresowanie Filipowicza, było zagadnienie wpływu, jaki na tę literaturę miały koncepcje Wawrzyńca Grzymały Goślickiego, zmarłego w 1607 roku biskupa poznańskiego, męża stanu i polityka. Omawiając znane dzieło Goślickiego De optimo senatore — Tytus Filipowicz wyjaśnił, w jaki sposób poglądy Goślickiego rzutowały na szesnastowieczną angielską myśl polityczną.

W korespondencji z Early English Text Society Filipowicz, powołując się na znanego szekspirologa profesora Israela Gollancza, starał się udowodnić, że Szekspir wzorował postać ojca Ofelii — Polonusa — na „senatorze doskonałym” z dzieła Goślickiego, przetłumaczonego z łaciny na język angielski już w 1598 roku. Wielu szekspirologów potwierdza tę tezę, stwierdzając, że utwór De optimo senatore był dla Szekspira skarbnicą politycznych i filozoficznych idei.

W swoich rozważaniach Tytus Filipowicz posuwał się jeszcze dalej, zastanawiając się, czy nie było połączenia między tezami wyrażonymi w De optimo senatore a koncepcjami twórców konstytucji amerykańskiej: „Jest bardzo prawdopodobne, że spopularyzowanie niektórych pojęć Goślickiego w Anglii nie pozostało bez wpływu na umysły emigrantów wyruszających wówczas do Ameryki Północnej i że De optimo senatore było znane przedrewolucyjnym autorom amerykańskim”. Pogląd ten wygłosił Tytus Filipowicz na zebraniu Amerykańskiego Towarzystwa Prawa Międzynarodowego w Waszyngtonie w roku 1932.

Tytus Filipowicz marzył, że otrzyma wykształcenie historyczne. Los chciał jednak inaczej i - jak pisze w swoich wspomnieniach - „po śmierci mego ojca opiekunowie moi postanowili pokierować mnie bardziej praktycznie: miałem zostać górnikiem”.

Jeszcze przed ukończeniem szkoły górniczej Filipowicz rozpoczął działalność polityczną, zostając w 1894 roku członkiem Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, a dwa lata później wstępując do Polskiej Partii Socjalistycznej. Mimo młodego wieku i krótkiej pracy w organizacji powierzono mu w 1897 roku redagowanie pisma PPS „Górnik”. Niestety, w tym samym roku, krótko po objęciu tej funkcji, został ujęty przez Rosjan. Podczas aresztowania udało mu się jednak zbiec i przedostać do Anglii.

W Londynie kontynuował działalność polityczną - w sekcji Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Pracował w drukarni socjalistycznego „Przedświtu”, jednocześnie szlifując swój angielski podczas studiów w London School of Economics. Prowadził szeroko zakrojoną działalność publicystyczną, współpracując m.in. z pismami „Głos”, „Krytyka”, dziennikiem „Naprzód” oraz socjalistyczną prasą angielską, m.in. „Justice” i „Labour Leader”.

„Przed rokiem 1900 w Londynie liczba polskich emigrantów politycznych wynosiła niespełna tuzin” - pisał w swoich wspomnieniach Filipowicz. „Zajmowaliśmy średnich wymiarów dom na jednej z przedmiejskich dzielnic Londynu. Polska drukarnia stanowiła nasz kapitał i była naszą dumą. Drukowaliśmy liczne ilości broszur polskich, a także dla celów zarobkowych i przez zaufane punkty graniczne wysyłaliśmy je do Krakowa, a stąd do Warszawy i Wilna”.

Dom przy 7 Beaumont Square w dzielnicy Whitechapel, a następnie Longwood - dom przy 67 Colworth Road w Leytonstone - były centralą, do której przychodziły rozkazy Józefa Piłsudskiego. Stąd kolportowano bibułę - czyli odezwy PPS oraz broszury i książki przemycane do Królestwa Polskiego przez emisariuszy i działaczy PPS. W Londynie Filipowicz współpracował m.in. z Feliksem Perlem, Stanisławem Mendelsonem, Aleksandrem Dębskim, Bolesławem Jędrzejowskim, Bolesławem Limanowskim, a także ze Stanisławem Wojciechowskim, Ignacym Mościckim, Witoldem Jodką-Narkiewiczem. Zaprzyjaźnił się z Józefem Piłsudskim.

Filipowicz, ze swoją doskonałą znajomością angielskiego i z proangielskim nastawieniem, starał się zjednać dla sprawy polskiej osobistości życia polityczno-gospodarczego w Anglii. Szukał też wsparcia u angielskich działaczy związków zawodowych i socjalistów, m.in. u Herberta Burrowsa, Henry’ego Quelcha i prawdopodobnie u Williama Morrisa.

W trakcie tych działań spotkał go zabawny incydent:

Na jednym z politycznych spotkań pewna zamożna Angielka zainteresowała się Filipowiczem, bynajmniej nie z politycznego punktu widzenia. Co więcej, będąc konserwatywnych przekonań z przerażeniem słuchała wywodów młodego, czarującego Filipowicza na temat rewolucji robotniczej i ich prawie do równości. Znudzona brakiem zainteresowania ze strony Filipowicza i chcąc zwrócić jego uwagę swoją doskonałą znajomością warunków panujących w Europie Środkowo-Wschodniej, zapytała:

- Czy to prawda, że w waszej Warszawie dzikie niedźwiedzie chodzą po ulicach?
- Niestety prawda - odpowiedział Filipowicz, starając się przybrać wyraz powagi. - To jest jedna z wielkich plag naszego kraju. Walka z tą plagą wymaga olbrzymich nakładów pieniężnych, a tymczasem setki dzieci ginie co roku...
- Jak to? - jęknęła dama. - To te potwory pożerają wasze dzieci?!
- Pożerają — potwierdził Filipowicz, a na jego twarzy malował się wyraz bólu.

Na drugi dzień Filipowicz otrzymał pachnącą kopertę z czekiem na pokaźną sumę przeznaczoną na walkę z niedźwiedziami w Warszawie...[1]. Łatwo można się domyślić, że przekazane fundusze nie zostały zużyte zgodnie z intencją ofiarodawczyni, natomiast wydatnie wsparły działalność wydawniczą londyńskiego PPS-u.

Podczas wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 roku Tytus Filipowicz został po raz pierwszy w swym życiu dyplomatą nieistniejącego jeszcze państwa polskiego. Z myślą o wykorzystaniu konfliktu na wschodnich krańcach imperium rosyjskiego — wraz z Józefem Piłsudskim udał się do Tokio, aby pozyskać przychylność rządu japońskiego dla polskich koncepcji niepodległościowych. „Japonia znaleźć może w Polsce wyćwiczonego z Rosją sojusznika. Polska zaś może znaleźć oparcie i pomoc w osiągnięciu swych planów [niepodległościowych]” — wyjaśniał Filipowicz stanowisko Polskiej Partii Socjalistycznej w kwestii sojuszu z Japonią. Władze japońskie odmówiły wprawdzie wejścia w układy z PPS; niemniej opłaciły Piłsudskiemu i Filipowiczowi podróż powrotną do Londynu, a do końca wojny japońscy attaché wojskowi w Paryżu i Londynie przekazywali trzem działaczom Polskiej Partii Socjalistycznej (Jodce-Narkiewiczowi, Filipowiczowi i Wojciechowskiemu) fundusze na zakup broni, amunicji i materiałów wybuchowych[2].

Po ukończeniu studiów w londyńskiej School of Economics Filipowicz, chociaż przebywał jeszcze głównie w Londynie, coraz częściej przyjeżdżał na ziemie polskie, zarówno pod zaborem rosyjskim, jak i austriackim. Pod pseudonimem Stefan Karski brał czynny udział w zjazdach i obradach partyjnych, nawołując do rozpoczęcia aktywnej walki. Mimo że jego propozycje zostały odrzucone przez większość działaczy, to jednak przyczyniły się zasadniczo do powołania Organizacji Bojowej, zbrojnej struktury PPS. W 1905 roku, podczas akcji mającej na celu odbicie z więzienia Stefana Okrzei, Filipowicza aresztowano. Początkowo więziony na Pawiaku, następnie zesłany na pięć lat do Wołogdy, w drodze na zesłanie kolejny raz uciekł z rąk rosyjskich.

W latach 1907-1914 Filipowicz — członek Centralnego Komitetu Rewolucyjnego — pod pseudonimami: Rewer, Stefan, Górnik i Teodor wielokrotnie przyjeżdżał na teren zaboru rosyjskiego. Podczas jednego z tych pobytów, w 1911 roku, został aresztowany w Łodzi — i znów szczęśliwie udało mu się zbiec.

Tuż przed wybuchem pierwszej wojny światowej Tytus Filipowicz wydał głośną w owym czasie Korespondencję poufną rządu angielskiego dotyczącą powstania polskiego 1863 r, zawierającą opisy zabiegów dyplomatycznych angielskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych związanych z powstaniem styczniowym. Opracowanie to stanowi kopalnię informacji dotyczących stosunku do sprawy polskiej nie tylko Anglii, lecz także Francji i Prus, oraz wzajemnych stosunków tych państw względem siebie.

W czasie pierwszej wojny światowej, w latach 1914-1915, Tytus Filipowicz walczył w 5. pułku piechoty i Brygady Legionów. W 1915 roku prowadził w Warszawie Biuro Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego i Departamentu Wojskowego NKN. W latach 1917-1918 był zastępcą przedstawiciela Rady Regencyjnej w Wiedniu.

W listopadzie 1918 roku, pełniąc obowiązki Ministra Spraw Zewnętrznych w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, podpisał wraz z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim depeszę notyfikującą powstanie niepodległego państwa polskiego. W 1919 roku jako obserwator wziął udział w konferencji pokojowej w Wersalu.

Tytus Filipowicz był jednym z twórców służby zagranicznej w niepodległej Polsce. Jako wiceminister spraw zagranicznych już w 1919 roku wyjechał na Kaukaz, aby z przedstawicielami republik zakaukaskich, Gruzji i Azerbejdżanu, ustalić wspólny front działań przeciwko Rosji. Wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną, był więziony w Moskwie aż do podpisania pokoju ryskiego w 1921 roku. Po powrocie do Warszawy jeszcze w tym samym roku objął obowiązki ministra pełnomocnego MSZ w poselstwie polskim w Paryżu, a następnie wrócił do Moskwy, tym razem już nie jako więzień, ale jako przedstawiciel polskiej dyplomacji. Kolejne placówki dyplomatyczne to Finlandia i Belgia, a następnie Stany Zjednoczone (Waszyngton w latach 1928-1932) i Kuba (1932-1933). Po powrocie do Polski Tytus Filipowicz został przeniesiony w stan spoczynku.

Mimo „emerytury” nie zaprzestał działalności politycznej i społecznej. W 1936 roku był jednym ze współzałożycieli Polskiej Partii Radykalnej, z której wkrótce jednak wystąpił, po czym został w 1937 roku członkiem Klubu Demokratycznego. W tym samym roku pełnił również funkcję prezesa Komitetu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża.

Po wybuchu drugiej wojny światowej Filipowicz przedostał się do Francji. Należał do grona założycieli restytuowanej tam warszawskiej loży masońskiej „Kopernik”, której był członkiem w latach 192o-1938 (w masonerii od 1916 roku).

Tytus Filipowicz wszedł w skład pierwszej Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej utworzonej we Francji. W latach 194o-1941 był jej członkiem z ramienia Stronnictwa Demokratycznego. Od 1949 do 1953 roku, już na terenie Anglii, ponownie wybrany do Rady Narodowej, do 1951 roku pełnił funkcję jej przewodniczącego.

W 1943 roku Filipowicz współtworzył Komitet Zagraniczny Stronnictwa Demokratycznego i był współredaktorem jego pisma „Warszawianka”. W efekcie udzielenia poparcia prezydentowi Augustowi Zaleskiemu został jednak zmuszony do wystąpienia z szeregów tej organizacji.

Tytus Filipowicz był jednym z założycieli i wieloletnim członkiem Rady Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie.

Jego działalność publicystyczna obejmuje szereg prac o tematyce społecznej i politycznej, m.in.: Czy robotnikowi potrzebna jest Konstytuanta w Warszawie (1907), Marzenia polityczne (1909), Zagadnienia postępu (1911), Czy Polsce jest potrzebna gospodarka planowa (1935), W przededniu trzeciej Polski (1941).

W 1922 roku został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 18 lipca 1953 roku w Londynie i spoczął na cmentarzu Kensal Green.

W archiwum Instytutu zachowała się tylko niewielka część wspomnień Tytusa Filipowicza, ale jak stwierdza sam autor we wstępie: „nie daje nam zleżałego towaru”, a dalej pisze:

Kiedy w początkach r[okul 1933 powróciłem z Waszyngtonu do Warszawy, przyjaciele moi, zaniepokojeni widocznie możliwością mego rychłego zgonu, namawiali mnie do napisania pamiętników. Zawsze posłuszny radzie przyjaciół, zacząłem zbierać potrzebny materiał. Wobec tego świat został zagrożony nudną i pedantyczną książką pełną notatek, dat i przytoczeń. Lecz w roku 1939 bombardowanie Warszawy pozbawiło mnie wszystkich notatek. Nim następne drugie bombardowanie lub atomowa bomba nie pozbawi mnie wszelkiego materiału bibliograficznego, postanowiłem zużytkować skrócony materiał pamiętnikarski. Wiele faktów zostało opuszczonych. Serce me boli od takiego traktowania materiału, lecz za to czytelnik wie, że rzeczy ważne nie zostały zagubione w drobiazgach.

Osobę Tytusa Filipowicza świetnie charakteryzuje jedno z zachowanych w kolekcji wspomnień:

Był to człowiek, który łączył w sobie cechy charakteru zachodnioeuropejskiego z najlepszymi cechami słowiańskimi. Pozbawiony porywczej słowiańskości i zapalczywości, zawsze bardzo zrównoważony i spokojny - posiadał wszechstronnie rozwinięte zdolności analityczne. Jego rady i wskazówki, jego zimna krew w momentach najbardziej dramatycznych i wreszcie jego zawsze mu towarzyszące, wysoce rozwinięte poczucie humoru - jednały mu przyjaciół wśród towarzyszy pracy[3].

Przebieg służby dyplomatycznej Tytusa Filipowicza

• 1919
  Szef Polskiej Misji Dyplomatycznej na południowy Kaukaz
• 1921
  Minister Pełnomocny w Ministerstwie Spraw Zewnętrznych
• 1921
  Radca i Minister Pełnomocny w Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu
• 1921
  Charge d’affaires, Poseł Nadzwyczajny i Minister Pełnomocny w Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie
• 1922-1927
  Poseł Nadzwyczajny i Minister Pełnomocny w Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Finlandii
• 1927-1929
  Poseł Nadzwyczajny i Minister Pełnomocny w Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Belgii
• 1929-1932
  Poseł Nadzwyczajny i Minister Pełnomocny, a następnie Ambasador Rzeczypospolitej Polskiej w Waszyngtonie
• 1930-1933
  Poseł Nadzwyczajny i Minister Pełnomocny przy Rządzie Republiki Kuby
• 1930-1931
  Poseł Nadzwyczajny i Minister Pełnomocny w Meksyk
• 1933
  Minister Pełnomocny w Ministerstwie Spraw Zagranicznych bez przydziału
• 1933
  Przeniesiony w stan spoczynku.

Działalność polityczna i społeczna Tytusa Filipowicza po 1936 roku

• 1936
  Współzałożyciel Polskiej Partii Radykalnej
• 1937
  Członek Klubu Demokratycznego
• 1937
  Prezes Komitetu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża
• 1940-1941
  Członek emigracyjnej Rady Narodowej RP z ramienia Stronnictwa Demokratycznego
• 1943
  Współzałożyciel Komitetu Zagranicznego Stronnictwa Demokratycznego z siedzibą w Londynie
• 1946
  Powiernik Instytutu Badań Spraw Międzynarodowych w Londynie
• 1949-1953
  Niezależny członek emigracyjnej Rady Narodowej RP; w latach 1949-1951 pełniący funkcję przewodniczącego Rady

Wybrane publikacje Tytusa Filipowicza

• Dziesięciolecie Polskiej Partii Socjalistycznej 1893-1903 (1903)
• Czy robotnikowi potrzebna jest Konstytuanta w Warszawie (1907)
• Marzenia polityczne (1909)
• Zagadnienia postępu (1911)
• Korespondencja poufna rządu angielskiego dotycząca powstania polskiego 1863 roku (tekst w jęz. ang. pod red. T. Filipowicza (1914)
• Czy Polsce jest potrzebna gospodarka planowa (1935)
• W przededniu trzeciej Polski (1941)