Materiały do biografii generała Józefa Hallera w zbiorach Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce
Materiały do biografii generała Józefa Hallera w zbiorach Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce
Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP) jest najstarszą w świecie, działającą nieprzerwanie organizacją społeczną skupiającą byłych polskich żołnierzy. Powołano ją do życia w maju 1921 roku w Cleveland (Ohio) celem tworzenia koleżeńskiej samopomocy wśród weteranów (dawnych żołnierzy Armii Polskiej we Francji, tzw. Błękitnej Armii), którzy w liczbie około 14 tysięcy powrócili do Stanów Zjednoczonych po wywalczeniu niepodległej Polski[1].
W głównej siedzibie SWAP, w Domu Weterana Polskiego w Nowym Jorku, oprócz małego, interesującego muzeum mieści się archiwum organizacji. Jego zasób pochodzi z lat 1917-2015. Ogółem liczy ponad 5o metrów bieżących akt, co stanowi łącznie blisko 2000 jednostek archiwalnych. Dotyczą one m.in. znanych historycznych postaci. Jedną z nich jest generał Józef Haller, którego związki ze Stowarzyszeniem Weteranów Armii Polskiej w Ameryce były bardzo silne. Sięgają one roku 1918, kiedy to 6 października generał Haller został zaprzysiężony na dowódcę Armii Polskiej we Francji; służyło w niej 20720 ochotników ze Stanów Zjednoczonych Ameryki i Kanady[2]. Pod rozkazami generała Hallera walczyli oni krótko we Francji — miesiąc później zakończyła się pierwsza wojna światowa.
Po przewiezieniu Armii Błękitnej do Polski wiosną 1919 roku ochotnicy z Ameryki uczestniczyli w walkach z wojskami ukraińskimi i bolszewickimi. W lutym 1920 roku przejmowali z rąk niemieckich Pomorze. Następnie brali udział w wyprawie na Kijów, bronili przed bolszewikami Lwowa i walczyli na przedpolach Warszawy w sierpniu 1920 roku.
Żołnierzy Błękitnej Armii popularnie zwano „hallerczykami”, chociaż ochotnikom z Ameryki niezbyt się to określenie podobało. Tłumaczyli, że w Centrach Rekrutacyjnych w Ameryce w latach 1917-1918 zapisywali się do Armii Polskiej we Francji, a nie do „Armii Hallera”, bo wówczas we Francji Józefa Hallera jeszcze nie było, a w Ameryce mało kto o nim słyszał. Nie zmienia to faktu, że ochotnicy z Ameryki szanowali generała Józefa Hallera. W latach międzywojennych, a także po drugiej wojnie światowej utrzymywali z nim ścisły kontakt, aż do końca jego życia. Znalazło to odbicie w archiwaliach przechowywanych przez SWAP. Dotyczą one zwłaszcza czterech wizyt generała Hallera w Stanach Zjednoczonych, w latach: 1923, 1933-1934,1940 i 1952.
Po raz pierwszy Błękitny Generał przybył do Stanów w październiku 1923 roku, na zaproszenie American Legion (największej amerykańskiej organizacji weteranów) oraz Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce. W czasie podróży, trwającej do 8 grudnia i odbywanej koleją, Józef Haller, mając do dyspozycji specjalny wagon, tzw. salonkę, przemierzył całe Stany Zjednoczone, od Nowego Jorku po San Francisco, odwiedzając po drodze największe skupiska polskiego wychodźstwa, w takich ośrodkach jak: Chicago, St. Louis, Toledo, Cleveland, Erie, Boston, Filadelfia. Po zakończeniu oficjalnej części podróży zorganizowanej przez American Legion generał Haller odwiedził jeszcze inne miasta i mieszkających tam Polaków, m.in. New Britain, Bridgeport, Uticę, Buffalo i Detroit.
Dokumentacja tej podróży, która znajduje się w archiwum SWAP, obejmuje w sumie sześć jednostek archiwalnych, a wśród nich m.in. akta Komitetu Centralnego Przyjęcia gen. J. Hallera[3]. Z wydawnictw na uwagę zasługuje miesięcznik „Weteran” (organ prasowy SWAP), na którego łamach obszernie relacjonowano tę podróż. Zachowały się też liczne fotografie oraz kilka pamiątek materialnych, na przykład okolicznościowy medal z podobizną dostojnego gościa z Polski na awersie i napisem na rewersie: „PAMIĄTKA POBYTU GENERALA JÓZEFA HALLERA W AMERYCE 1923”.
Druga podróż Józefa Hallera do Stanów Zjednoczonych trwała od grudnia 1933 do czerwca 1934 roku. Tym razem generał Haller przyjechał na zaproszenie Zarządu SWAP, aby pomóc w zorganizowaniu wielkiej zbiórki pieniężnej na rzecz polskich inwalidów wojennych, którzy w Ameryce, nie mając żadnych socjalnych zabezpieczeń, mogli liczyć jedynie na wsparcie SWAP i ofiarność Polonii. W ramach tej podróży generał odwiedził prawie wszystkie polskie parafie w Stanach Zjednoczonych, co było bardzo wyczerpujące. Jednak dzięki poświęceniu generała Hallera SWAP zebrał na potrzeby inwalidów wojennych ponad 78 tysięcy dolarów, co na ówczesne kryzysowe czasy było wielkim sukcesem[4].
Z tej podróży zachowały się w archiwum SWAP liczne fotografie, ale stosunkowo mało jest dokumentacji aktowej.
Trzecią podróż generał Haller odbył w 194o roku, jako wysłannik naczelnego wodza i premiera generała Władysława Sikorskiego, celem zaktywizowania amerykańskiej Polonii na rzecz pomocy dla organizującej się we Francji Armii Polskiej. Podczas tego pobytu, trwającego od końca stycznia do połowy maja, Józef Haller odwiedził szereg polonijnych skupisk od Nowego Jorku po Los Angeles. Niestety, niekorzystny rozwój wydarzeń we Francji w maju 194o roku, po agresji na ten kraj hitlerowskich Niemiec, spowodował, że misja w Ameryce zakończyła się niepowodzeniem. W archiwum SWAP pozostało po niej trochę fotografii, dokumentacji aktowej i wycinków prasowych. Te ostatnie zawierają szereg artykułów krytycznych w stosunku do generała Hallera i organizatorów jego podróży po Ameryce. Na łamach „Weterana” znaleźć można jedynie skąpe i pobieżne relacje.
Ostatni raz generał Haller przybył do Ameryki w październiku 1952 roku, na zaproszenie władz SWAP oraz Komitetu Organizacyjnego Parady Pułaskiego w Nowym Jorku[5] — Błękitny Generał był jej gościem honorowym. Podczas trwającego blisko cztery tygodnie pobytu Józef Haller odwiedził skupiska polonijne w New Britain, Bridgeport, Toledo, Detroit i Chicago oraz wybrał się na krótko do Kanady[6].
Obszerne relacje z tej podróży zamieszczane były na łamach „Weterana”, zwłaszcza w numerze z listopada 1952 roku.
Inna dokumentacja dotycząca generała Józefa Hallera znajdująca się w omawianym archiwum w Nowym Jorku to korespondencja między nim a Zarządem SWAP z lat 1921-1927 oraz 1952-196o. Z tego ostatniego okresu zachowało się wiele listów pisanych odręcznie przez generała. Charakter pisma był już tak niewyraźny, że do każdego z nich dopięta jest kartka z odczytaną treścią.
Ważna dla badaczy biografii Józefa Hallera z całą pewnością okaże się korespondencja generała z władzami SWAP dotycząca jego kłopotliwej sytuacji finansowej zarówno w latach międzywojennych, jak i po drugiej wojnie światowej. Przy SWAP utworzono nawet specjalny Fundusz gen. Józefa Hallera, w którym w latach 1925-1928 gromadzono środki na pomoc dla generała, która ostatecznie wyniosła ponad 4000 dolarów[7]. Pozwoliły one Hallerowi opłacić zaległe podatki i dzięki temu zachować małą posiadłość, tzw. resztówkę, w Gorzuchowie na Pomorzu, oraz domek letniskowy nad morzem, w miejscowości Hallerowo-Wielka Wieś (dzisiejsze Władysławowo).
Po drugiej wojnie światowej SWAP ponownie przyszedł z pomocą swojemu dawnemu dowódcy, który nie chcąc wracać do opanowanej przez komunistów Polski, pozostał w Londynie — bez środków do życia. SWAP kupił mu domek z ogródkiem w dzielnicy Ealing oraz systematycznie zapewniał utrzymanie, aby oboje z żoną Aleksandrą mogli na starość godnie żyć[8].
W muzeum w siedzibie SWAP w Nowym Jorku znajduje się wiele eksponatów związanych z osobą generała Józefa Hallera. Jest kilka portretów, w tym dwa najcenniejsze — autorstwa Tadeusza Styki. Jeden z nich został namalowany w Paryżu wiosną 1919 roku, tuż przed wyjazdem Błękitnej Armii do Polski. W tej samej sali stoi na postumencie odlana w brązie głowa generała Hallera, którą wykonał w Rzymie w 1950 roku polski artysta Jan Paszyn. Obok, w gablocie, przechowywana jest laska, której generał Haller używał podczas ostatniej wizyty w Nowym Jorku w 1952 roku.
W sąsiedniej, reprezentacyjnej Sali Herbowej wisi na ścianie gipsowa tablica z podpisem generała Hallera, jako pamiątka z VI Walnego Zjazdu SWAP w 1934 roku w Newark. W kolekcji sztandarów znajduje się m.in. sztandar Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, na którego uroczystym poświęceniu, 18 listopada 1923 roku w Cleveland, obecny był generał Józef Haller. Tego samego dnia wieczorem w olbrzymiej sali miejskiego audytorium, w obecności około 3500 osób, w imieniu Rządu RP udekorował on sztandar SWAP orderem oficerskim Polonia Restituta[9].
Zbiory archiwum SWAP udostępniane są w biurze Zarządu Głównego w Nowym Jorku, po wcześniejszym umówieniu się, od poniedziałku do piątku w godz. 10.00-18.00. Nie wymaga się rekomendacji.
Polish Army Veterans Association of America
119 East 15th Street
New York, NY 10003-2392 USA
tel. (212) 3580306
www.pava-swap.org/archiwum.htm →
Przypisy
[1] Teofil Lachowicz, Weterani polscy w Ameryce do 1939 roku, Warszawa, Oficyna Wydawnicza „Rytm” 2002, S. 130.
[2] Czyn zbrojny wychodźstwa polskiego w Ameryce. Zbiór dokumentów i materiałów historycznych, oprac. Jerzy Walter, Warszawa, Comandor 2001, s. 394.
[3] Archiwum ZG SWAP w Nowym Jorku, sygn. A-XXVI, vol. 1, 2, 3, 4, 5, 5a.
[4] Archiwum Akt Nowych w Warszawie, sygn. 139, Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku, Sprawozdanie finansowe z objazdu gen. Hallera na rzecz Funduszu Inwalidzkiego im. I.J. Paderewskiego przy SWAP w Ameryce, s. 21.
[5] Archiwum ZG SWAP w Nowym Jorku, sygn. A—XXVI, vol. 10.
[6] Z pobytu generała Hallera, „Weteran”, Nowy Jork, listopad 1952, s. 2.
[7] Archiwum ZG SWAP w Nowym Jorku, sygn. A—XXVI, vol. 7, 8, Fundusz gen. J. Hallera: korespondencja i kolekta 1925-1928.
[8] Tamże, sygn. A—XXVI, vol. 10, Korespondencja gen. J. Hallera z ZG SWAP 1952-1960.
[9] „Weteran”, Cleveland, grudzień 1923, s. 8.
Tagi
-
PUBL.: 26/01/2020
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Teofil Lachowicz
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.