Klaudiusz Ptolomeusz (ok. 100-168 r. n. e.) we wstępie do swojego słynnego dzieła Geographia, pisząc o sposobach prezentacji świata na płaszczyźnie, stworzył dwie podstawowe definicje kartograficzne: geografia — mapa świata oraz chorografia — mapa w dużej skali. „Geografia jest przedstawieniem za pomocą rysunku całej znanej nam części Ziemi, ze wszystkim, co się w ogóle na niej znajduje. Różni się zaś od chorografii tym, że ta ostatnia biorąc poszczególne miejscowości oddzielnie, rozpatruje każdą z nich z osobna, przytaczając w swoich opisach prawie wszystko, a nawet takie drobnostki, które w niej się mieszczą, jak na przykład porty, wsie i osady, dopływy głównych rzek i tym podobne szczegóły; natomiast właściwością geografii jest przedstawienie znanej nam Ziemi jako jednej nierozłącznej i nieprzerwanej całości z jej przyrodą za pomocą najbardziej ogólnych i zwięzłych zarysów”.

W XV w. kartografia rozwijała się w obydwu kierunkach: geograficznym — mapy świata tworzone dla zaspokojenia potrzeb naukowych ówczesnych społeczeństw; mapy te początkowo wzorowane były na dziełach Ptolomeusza, szybko jednak uzupełniano je nową bogatszą treścią oraz chorograficznym — zaspokajającym bieżące potrzeby gospodarcze, społeczne, politycznej poznawcze. Do tych drugich zaliczamy niewątpliwie portolany — mapy wybrzeży początkowo tylko Morza Śródziemnego, z czasem jednak innych poznawanych mórz i oceanów, itineraria — opisy i rysunki poszczególnych krain znanego świata — materiały podstawowe do tworzenia map szczegółowych poszczególnych państw i ich fragmentów. W obu wymienionych wyżej kierunkach rozwoju prac kartograficznych brali udział Polacy, polska myśl i inicjatywa kartograficzna. Polacy pozostawili znaczny ślad w początkowej fazie rozwoju nowoczesnej — w stosunku do antycznej, ptolemeuszowskiej kartografii światowej i europejskiej.

Edward baron Rastawiecki we wstępie do swojej pracy — katalogu zbiorów kartograficznych Ignacego hrabiego Potockiego z końca XIX w. pt. Mapografia dawnej Polski tak pisał o działalności Polaków w początkowym okresie rozwoju nowożytnej kartografii:

„Z przeglądu pracy naszej ujrzy światły czytelnik, jakie w różnych czasach były usilności władzy krajowej lub obywateli prywatnych końcem zmierzenia i zdjęcia w rysunkach, czy całej, czy w jej częściach, krainy polskiej. Już w początku XVI wieku Bernard Wapowski, kanonik katedralny krakowski, w trzech mapach oddzielonych wydawał ogólny polskiego kraju wizerunek; król zaś Zygmunt I zabezpieczał wyłączną sprzedaż map tych wydawcy ich drukarzowi krakowskiemu Florianowi Ungerowi. Zygmunt August polecał instrukcją, aby cały kraj był zmierzony, chcąc widzieć: «jaki jest stan naszego państwa, nad którem Pan Bóg daje nam sprawować rządy». Ślad tych pomiarów przechowuje w kronice Łukasz Górnicki. Twierdzi Czacki, że mapę Polski, z rozkazu Zygmunta Augusta sporządzoną, okazywał na sejmiku księstwa mazowieckiego r. 1587 Warszawiecki. Może być, że to była właśnie mapa Wacława Grodeckiego ze stanu rycerskiego Polaka, który w połowie XVI wieku Polskę w mapie geograficznej wyobrażał. W tym jeszcze wieku, za rządów Stefana Batorego, Stanisław Pachłowiecki zdejmował mapę księstwa połockiego, zaś Maciej Strubicz, szlachetnego rodu Polak, mapę Litwy i Inflant sporządzał. Wysadzony przez Sejm z r. 1576 Jan z Sienna, kasztelan żarnowski, na czele komisji do rozpoznania Podola i dolnej Rusi, przybrawszy ludzi w rozmiarze biegłych i uczonego Stanisława Samickiego, dopełniając najgorliwiej polecenia, po dziesięciu latach pracy wraz z Sarnickim złożył królowi dokładny tych krain opis z mapą Sarmacji wydany. Za tego jeszcze panowania, wyprawiony przez króla Stefana do Tatarów jako poseł Marcin Broniewski pierwszy krajów tamtych znany w Europie opis i mapę wygotował”.

Wróćmy tymczasem do okresu antycznego: Klaudiusz Ptolomeusz przedstawił obecne tereny polskie na dwóch mapach części Europy: Tabula quarta — mapa czwarta oraz Tabula octava — mapa ósma. Mapy te, choć przedstawiają interesujące nas obszary w sposób karykaturalny i bardzo oddalony od rzeczywistości, mają dla nas wartość nieporównywalną jako pierwsze w historii mapy zarówno terenów, które na przestrzeni wieków choćby czasowo były częścią tego kraju. Tereny te Ptolomeusz nazwał Sarmacją Europejską. Pochodzenie tej nazwy jest niejasne. Sarmatami nazywano ludy zamieszkałe między Dnieprem a Wisłą, kronikarze polscy uważali ich za przodków polskiej szlachty. Z terenów nadwiślańskich wyparli w V w.n.e. zamieszkałych tam Scytów, zniknęli jednak prawdopodobnie po najazdach Hunów.

Jedyną rzeką uwidocznioną na kartach ptolomejskich, która zachowała swoją nazwę od czasów Ptolomeusza, a może jedyną noszącą już wówczas nazwę, jest rzeka Wisła, której bieg i ujście, choć mocno zniekształcone, odpowiadają mniej więcej swojej dzisiejszej lokalizacji. Znaczenie tej rzeki było wówczas niepospolite ze względu, najprawdopodobniej, na wagę szlaku bursztynowego, przechodzącego na tereny Polski — Sarmacji w pobliżu jej źródeł, skąd biegł z kolei do jej ujścia — w okolice Gdańska i Żuław Wiślanych.

Ptolomeusz nie orientował się w zasadzie w topografii i orografii Sarmacji Europejskiej. Znane były mu Karpaty i Sudety jak wskazują na to załączone do Geografii mapy, nie wspomniał jednak o ich istnieniu w części opisowej. Szereg błędów w oznaczeniu współrzędnych geograficznych niektórych ważnych punktów wynika jednak, prawdopodobnie, z błędu wydłużenia o 1/3 osi równoleżnikowej Morza Śródziemnego, a nie z braku odpowiednich wiadomości o rzeczywistym ich położeniu.

Największym błędem map Ptolomeuszowskich Sarmacji Europejskiej jest umieszczenie na jej terenie w centralnej części obszaru nie istniejących Gór Askiburgijskich, Amadockich, Wenedzkich, Alańskich, Lasu Hercyńskiego i innych, rozciągających się od południowo-wschodniej części Germanii aż na tereny dzisiejszych okolic Moskwy. Na mapach tych znajdujemy również fantazyjne nazwy ludów, miejscowości i regionów, świadczące o bardzo zróżnicowanych jakościowo materiałach i informacjach, na których opierał się 'autor. Jako tako dokładnie umieszczony został jedynie Kalisz.

Okres Cesarstwa Rzymskiego nie wnosi do rozwoju interesującej nas dyscypliny nic zasługującego na uwagę, Rzymianie bowiem nie interesowali się właściwie tą dyscypliną, największe ich osiągnięcie kartograficzne — mapa Tabula Peutingeriana (ok. III w. n. e.?) jest raczej opisem (itinerarium) niż mapą z prawdziwego zdarzenia. Rzymianie zajmowali się właściwie tylko prezentacją całego znanego im wówczas świata, nie interesując się szczegółami i poszczególnymi lądami, stosowanie metod matematycznych i astronomicznych pomiarów było im zupełnie obce.

Średniowiecze z kolei to okres upadku wielu nauk, m. in. geografii i kartografii. Geografia Ptolomeusza zostaje zapomniana, nazwisko autora, jak wiele innych nazwisk starożytnych myślicieli, przestaje być znane. Jedynie Arabowie badają i studiują ich prace i osiągnięcia, m. in. oczywiście „ojca kartografii” z Aleksandrii. Nie pozostaje jednak po tych pracach nic ważnego, co by mogło mieć wpływ na kształtowanie się i rozwój kartografii europejskiej, a w szczególności kartografii terenów dzisiejszej Polski. W drugiej połowie średniowiecza, ok. XIII w., osiągnięto stosunkowo niezły poziom sporządzania map świata (map-pae mundi), jakość ich była jednak na tyle wątpliwa, że trudno okres ten nazwać etapem rozwoju kartografii. Z tego okresu można by wymienić jedynie: katalońską mapę Ziemi, wykonaną na Majorce w 1375 r. dla króla Francji Karola V — oryginał można podziwiać w Bibliotece Narodowej w Paryżu, mapę Learda (ok. 1445), wykazującą tendencję do wyłamywania się z koncepcji średniowiecznego pojęcia świata, katalońską mapę świata d’Este z Modeny (ok. 1450) czy dekoracyjną mapę Borgii z pierwszej połowy XV w.

Zarówno pod względem wykonania, jak i kolorystyki najlepszą rzymską mapą świata tego okresu jest wykonana w orientacji południowej mapa Fra Mauro (1459), włoskiego kameduły pochodzącego z Wenecji. Wykonał on tę mapę dla króla portugalskiego Alfonsa V. Autor wykorzystał do swych prac mapy morskie — portolany, dzięki czemu wybrzeża wcale nieźle przedstawiają zarysy lądów i kontynentów, tereny Sarmacji wzbogacone są o rzeki i osiedla, których poprzednie mapy nie dostarczały. Zawiera ona także informacje zdobyte podczas pierwszych odkryć Portugalczyków w Afryce oraz wyniki podróży Marco Polo na wschód. Być może autor posługiwał się rzeczywiście jakimiś materiałami kartograficznymi. Na mapie tej można zaobserwować — obok dobrego układu wybrzeży Morza Śródziemnego, Morza Północnego oraz Europy Zachodniej po Wielką Brytanię — zarys Bałtyku, a przy tym wybrzeży dzisiejszych ziem polskich oddany lepiej niż na jakiejkolwiek wcześniejszej mapie.

Najstarszą wzmiankowaną w literaturze mapą Polski, wykonaną prawdopodobnie przez Polaka, była sporządzona na płótnie „ein gemalttuch” mapa przedstawiająca państwa polskie i krzyżackie, wykorzystana przez poselstwo polskie w związku ze sprawą konfliktu polsko-krzyżackiego o ziemię chełmińską oraz pomorską i zaprezentowana papieżowi w związku z tym konfliktem w 1421 r. Bliższe źródła dotyczące jakości jej wykonania, samego wykonawcy i zawartej w niej treści nie są niestety znane. Istnieje przypuszczenie, iż mapa ta była oparta na informacjach wywiadu wojskowego działającego w okresie wojny trzynastoletniej.

Wróćmy jednak do historii Geografii Klaudiusza Ptolomeusza. W latach 1406-1409 dokonano przetłumaczenia Geografii na język łaciński, ten moment przyjmuje się jako początek kartografii nowożytnej. Dzieło Ptolomeusza szybko staje się bardzo popularne i coraz więcej naukowców i wydawców zaczyna je studiować oraz interesuje się jego publikacją. Było ono na wiele sposobów przerabiane i uzupełniane. Szczególnym uznaniem cieszyło się zastosowanie przez Ptolomeusza podstaw matematycznych do tworzenia obrazów kartograficznych powierzchni ziemi i jej fragmentów.

Wzorowane na oryginalnych mapach Ptolomeuszowskich, powstają mapy nowe — tabula moderna, terenów znanych, jednak nie ujętych przez Ptolomeusza. Dodatkowym motorem renesansu kartografii stają się wielkie odkrycia geograficzne. W tym okresie rodzi się również idea opracowania mapy Germanu Wielkiej — mapy terenów centralnej Europy, obejmującej również tereny obecnego państwa polskiego. Zakrojone na wielką skalę prace rozpoczęto początkowo w południowo-wschodnich Niemczech. Materiałami wyjściowymi były wspomniane już wcześniej itineraria — spisy miejscowości (prawdopodobnie najsłynniejszym z nich jest zachowany do dzisiaj tzw. rękopis monachijski z r. 1449, zawierający ponad 200 nazw miejscowości z częściowym podaniem współrzędnych geograficznych), portolany — mapy wybrzeży morskich, różnorakie opisy geograficzne i podróżnicze, jak również kroniki i inne teksty historyczne. Starano się przeprowadzić jak największą ilość pomiarów astronomicznych i matematycznych w celu precyzyjnej lokalizacji możliwie dużej liczby miejscowości oraz punktów fizycznogeograficznych.

Owocem tych prac staje się opracowana w drugiej połowie XV w. mapa Europy Środkowej Mikołaja z Kuzy (ok. 1491-1495). Stosunkowo dokładne opracowanie terenów Polski wskazuje na współpracę autora z jakimś polskim informatorem bądź ich grupą, Polacy bywali bowiem wówczas często w Rzymie, który również często odwiedzany był przez Kuzańczyka. Informatorem takim mógł być także Jan Długosz, o czym może świadczyć m. in. umieszczenie nazwy miejscowości Oleśnica, rodzinnej posiadłości biskupa krakowskiego Zbigniewa, patronującego jak wiadomo pracom słynnego polskiego kronikarza.

Wspomniana mapa stała się wzorem dla szeregu późniejszych opracowań, była wielokrotnie przerabiana i zamieszczana w różnych wydawnictwach prawie do końca XVI w.

Przejdźmy może teraz do zbioru Cartographia Rappersviliana Polonorum. Najstarszymi mapami rapperswilskiej kolekcji są arkusze 2 — Tabula seconda de Asia, 4 — Tabula quarta de Europa, 8 — Tabula octava de Europa, 9 — Tabula nona de Europa, pochodzące z dzieła Francesca Niccola di Berlingheriego z 1482 r., jednej z najstarszych nowożytnych interpretacji Geografii Ptolomeusza. Na szczególną uwagę zasługują opisane już wcześniej wersje arkuszy 4 i 8. Kolejnymi rarytasami są 3 arkusze z wydanej w 1493 r. w Norymberdze Kroniki Hart-manna Schedla. Jeden z nich (2 egzemplarze w inwentarzu rapperswilskim) to przeróbka mapy Mikołaja z Kuzy, wykonana przez Hieronima Munzera. Jest to najstarsza mapa w kolekcji Cartograhia Rappersviliana Polonorum zawierająca nazwę Polski — Polonia. Pierwsze XVI-wieczne opracowanie Geografii to wspaniałe, wydane w 1506 i 1507 r. w Rzymie dzieło Marca Beneventana. Jego przeróbka mapy Kuzańczyka wzbogacona została informacjami przekazanymi autorowi niewątpliwie przez „ojca polskiej kartografii” Bernarda Wapowskiego. Wskazuje na to umieszczenie wśród licznych nazw miejscowości Wapowice i Radochonice — posiadłości i majątków rodzinnych polskiego kartografa. Zasadniczym wpływem Polaka na redakcję tej mapy można tłumaczyć również umieszczenie nazwy Polonia na pierwszym miejscu w tytule: Tabula moderna Polonie, Ungarie, Boemie, Germanie, Russie, Lithuanie.

Wapowski przebywał w 1505 r. w Rzymie jako członek orszaku polskiego posła Erazma Ciołka do Juliusza II della Reve. Polecony został papieżowi i biskupowi Pierre Isuallesowi — protektorowi Polski, jednocześnie patronowi dzieła Beneventana. Jasne więc było, iż Wapowski najprawdopodobniej zetknął się z autorem całego dzieła lub autorami map opracowywanych dla rzymskiej — pierwszej edycji Geografii.

Rapperswil jest w posiadaniu tej edycji (pozbawionej niestety map), natomiast kilka luźnych arkuszy z tej edycji pochodzi z innych wydań.

Kolejną interesującą, choć już nie tak wspaniale opracowaną graficznie edycją Geografii jest tzw. wydanie strasburskie Martina Waldseemullera z 1513 r. Mapa Europy Środkowej, zatytułowana: Tabula moderna Sarmatie Evr sive Hungarie, Polonie, Russie, Prussie et Walachie, posiada również wyraźne wpływy Wapowskiego. Autor mógł więc korzystać z mapy Beneventana, materiałów przeznaczonych do jej sporządzenia lub sam skontaktował się z polskim kartografem w czasie jego pobytu we Włoszech w latach 1505-1508. Nieduży odstęp czasu między opracowaniem i wydawaniem edycji rzymskiej i strasburskiej wskazuje na duże prawdopodobieństwo teorii ostatniej. Tym bardziej, iż współpracownik Waldseemullera Mathias Ringmann przebywał często w Rzymie w tym samym okresie co Wapowski. Waldseemiiller dał swojej mapie również inny tytuł, co mogłoby wskazywać, iż obydwaj interpretatorzy Ptolomeusza wykonywali swoje prace równolegle i w opracowaniu mapy Europy Środkowej — uważanej słusznie za najstarszą mapę Polski — korzystali z informacji i pomocy „ojca kartografii polskiej”.

Edycja strasburska powtarzana i powielana była kilkakrotnie do połowy XVI stulecia.

W 1515 r. Wapowski osiadł na stałe w kraju, zostając sekretarzem kancelarii królewskiej. Rozpoczyna on wówczas zakrojone na szeroką skalę prace nad ogólną mapą naszego kraju. Wyniki swoich prac wysłał jednemu z niemieckich kartografów, który skorzystał z nich tworząc mapy fragmentów Europy. Gerard Mercator najprawdopodobniej również skorzystał z wiadomości i umiejętności naszego kartografa przy wykonywaniu swoich map. Po pracach Wapowskiego nie został niestety żaden poważny ślad w postaci map, rękopisów czy szkiców. Odkryte po wojnie w Archiwum Akt Dawnych fragmenty mapy Sarmacji Wapowskiego są prawdopodobnie jedynymi, jakie zachowały się do dzisiejszego dnia.

Pod koniec pierwszej polowy XVI w. rozpoczyna w Bazylei swą działalność Sebastian Miinster, publikując w 1544 r. 1. wydanie swojego największego dzieła Cosmographia, do którego włączył mapę południowej Sarmacji. Czy korzystał z materiałów Wapowskiego, trudno udowodnić, jednak w jaki inny sposób mógłby on zdobyć tak dużą liczbę informacji kartograficznych, które umieścił na swoje mapie. W kolekcji Cartographia Rappersviliana Polonorum znajduje się kilka wersji różnych map fragmentów Europy pochodzących z dzieła Cosmographia.

Najsłynniejszą XVI-wieczną mapą Polski stała się wydana w Lipsku mapa Wacława Grodeckiego, którą umieścił w swym dziele Abraham Orteliusz, jeden z najsłynniejszych holenderskich kartografów i wydawców. Mapa ta stała się podstawą dla opracowań map Polski aż do połowy XVIII w. Rapperswil jest w posiadaniu 8 edycji tej mapy.