Akta Wydziału Narodowego Polskiego oraz pamiątki po Ignacym Janie Paderewskim z kolekcji Muzeum Polskiego w Ameryce źródłem do badań nad wkładem Wychodźstwa na rzecz niepodległości Polski
Akta Wydziału Narodowego Polskiego oraz pamiątki po Ignacym Janie Paderewskim z kolekcji Muzeum Polskiego w Ameryce źródłem do badań nad wkładem Wychodźstwa na rzecz niepodległości Polski
Odzyskanie przez Polskę niepodległości i odrodzenie państwa polskiego i 1 listopada 1918 roku było poprzedzone wieloletnimi działaniami organizacji politycznych, komitetów i osób indywidualnych — na terenach zaborów, w krajach Europy i innych kontynentów, w tym Ameryki Północnej. Ślady tych działań w Stanach Zjednoczonych zachowały się w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce, gdzie znajdują się akta wytworzone przez Wydział Narodowy Polski — czołową organizację polonijną walczącą na drodze dyplomacji o odbudowę państwowości polskiej. Aby w sposób pełny i wyczerpujący odtworzyć i przedstawić rolę oraz działalność Wydziału Narodowego Polskiego, należy zacząć od wymienienia innej organizacji polonijnej: Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego. Zawiązał się on 12 października 1914 roku pod nazwą Polski Centralny Komitet, a w pierwszych jego uchwałach wyznaczono kierunki działania, kładąc nacisk na dążenie do osiągnięcia jednolitości w sprawach polityki polskiej, do skonsolidowania całego wychodźstwa polskiego oraz prowadzenia zewnętrznej akcji dyplomatycznej. Na wniosek bp. Pawła Rhodego uzupełniono nazwę, która otrzymała ostateczne brzmienie: Polski Centralny Komitet Ratunkowy[1].
Wydział Narodowy Polski został powołany 12 kwietnia 1916 roku w ramach struktur organizacyjnych Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego w Ameryce. Jego ukonstytuowanie nastąpiło 17 sierpnia 1916 roku na zjeździe reprezentantów wszystkich organizacji wchodzących w skład Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego i członków Wydziału Wykonawczego Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego. Cele i zasady działania nowo powstałego Wydziału zostały zawarte w uchwalonych na zjeździe Regułach Wydziału Narodowego Polskiego, zgodnie z którymi jego głównym celem była praca nad przywróceniem niepodległości Polsce oraz organizacja życia narodowego polskiego w Ameryce. Owe Reguły określiły również organizację wewnętrzną Wydziału, której głównym trzonem był Zarząd Wydziału Narodowego, składający się z przewodniczącego (prowadził zebrania plenarne Wydziału Narodowego), dwóch zastępców, sekretarza (czuwał nad przebiegiem prac organizacji) i Komitetu Wykonawczego, który jako władza wykonawcza Wydziału, zobowiązany był do zwoływania nadzwyczajnych posiedzeń, dbania o prawidłową realizację uchwał, a także odpowiadał za właściwe prowadzenie spraw finansowo-rachunkowych, współpracował z zewnętrznymi podmiotami w zakresie zadań powierzonych Wydziałowi, gromadził wszelkiego rodzaju dokumentację niezbędną do prawidłowego funkcjonowania Wydziału, z protokołami Wydziału i Komitetu Wykonawczego włącznie[2]. Na pierwszym zebraniu dokonano wyboru przewodniczącego sesji plenarnych w osobie Kazimierza Sypniewskiego oraz sekretarza sesji - Franciszka Fronczaka, jak również wybrano członków Komitetu Wykonawczego. Jego skład wyglądał następująco: prezes - Jan Smulski, zastępca prezesa - Kazimierz Żychliński, sekretarz - Henryk Setmajer, skarbnik - Piotr Rostenkowski oraz ks. Bronisław Celichowski, ks. Władysław Zapała, Anna Neuman, Stanisław Szwajkart, Franciszek Rezmerowski. Honorowym prezesem Wydziału został Ignacy Jan Paderewski.
20 września 1917 roku na posiedzeniu Wydziału Narodowego podjęto decyzję o założeniu biura Wydziału Narodowego w Nowym Jorku, którego pierwszym kierownikiem został Stanisław Gutowski. W 1918 roku na skutek powołania Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu oraz uznania przez rząd Stanów Zjednoczonych za jego oficjalnego reprezentanta Ignacego Jana Paderewskiego uległa zmianie sytuacja w ruchu narodowym wychodźstwa amerykańskiego, co zaowocowało też zmianą statusu Wydziału Narodowego, który od tego czasu stanął na czele ruchu narodowego, a Polski Centralny Komitet Ratunkowy stał się jednym z jego departamentów i zajmował się wyłącznie akcją pomocową. Wydział Narodowy Polski otrzymał nazwę Polski Wydział Narodowy (Polish National Department of America). Postanowiono wówczas, że centralę wychodźstwa polskiego w Ameryce, zgromadzonego w Wydziale Narodowym, będzie stanowił Zarząd Główny z siedzibą w Chicago. Za pośrednictwem funkcjonujących Komitetów Obywatelskich (Polish American Citizens Committee) działalność Wydziału Narodowego Polskiego została rozszerzona na teren całych Stanów Zjednoczonych. W ramach Wydziału utworzono departamenty: polityczny, który pozostawał w ścisłym kontakcie z reprezentantem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu i znajdował się bezpośrednio pod jego kierownictwem; wojskowy, który zajmował się sprawami dotyczącymi Armii Polskiej we Francji i podlegał Komitetowi Wykonawczemu oraz działał w porozumieniu z przedstawicielem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu; prasowo-informacyjny, do którego zadań należało informowanie opinii publicznej o kwestii polskiej oraz dementowanie wszelkich fałszywych informacji pojawiających się w prasie w odniesieniu do spraw polskich. Polski Wydział Narodowy politycznie podlegał Komitetowi Narodowemu Polskiemu w Paryżu. W przyjętej na Sejmie Polskim Wychodźstwa w Detroit w sierpniu 1918 roku Konstytucji Polskiego Wydziału Narodowego doprecyzowane zostały cele i zadania Wydziału, określonego jako narodowa centralna organizacja wychodźstwa polskiego, której celem było przewodnictwo i pełnienie kierowniczej funkcji w zakresie spraw dotyczących Polaków mieszkających na terenie Stanów Zjednoczonych oraz podejmowanie działań zmierzających do udzielania pomocy Polsce, jeżeli sytuacja będzie tego wymagała. Wydział rozbudowano o Biuro Centralne oraz Urząd Skarbowy, który miał czuwać nad sprawami finansowo-księgowymi[3]. Z uwagi na potrzebę opieki sanitarnej i materialnej nad żołnierzami Armii Polskiej powołany został Polski Biały Krzyż[4]. Utworzono również Sekcję Ratunkową Polek przy Wydziale Narodowym Polskim. Zlikwidowano Komitet Wykonawczy, a w to miejsce została wprowadzona Rada Nadzorcza Wydziału Narodowego i Rada Zarządzająca. Czołowymi działaczami Wydziału byli wówczas członkowie Rady Zarządzającej: Jan Smulski - prezes, bp Paweł Rhode - honorowy prezes, Kazimierz Żychliński i dr Bronisław Smykowski - wiceprezesi, dr Adam Szwajkart - sekretarz, Nikodem L. Piotrowski - skarbnik oraz ks. gen. Władysław Zapała, ks. Bronisław Celichowski, ks. Ludwig Grudziński, Teodor Heliński, Leopold Kościński, Anna Neumann, R. Piątkowski, F. Piekarski, J. Zwierzchowski oraz członkowie Rady Nadzorczej: Ignacy Czerwiński - prezes, Józef Magdziarz - wiceprezes, ks. dr Aleksander Syski - sekretarz. Rada Nadzorująca, a później również Rada Zarządzająca były upoważnione do zwoływania Sejmu Wychodźstwa, gromadzącego reprezentantów wszystkich organizacji, towarzystw, osad i parafii polskich z terenu całych Stanów Zjednoczonych. W 1919 roku na II Ogólnonarodowym Sejmie Wychodźstwa Polskiego w Buffalo nastąpiła zmiana nazwy z Polskiego Wydziału Narodowego na Wydział Narodowy Polski. Siedziba głównego Biura Centralnego Wydziału Narodowego Polskiego mieściła się na 2138 Pierce Avenue, a od 1920 roku na 1214 North Ashland Avenue w Chicago[5].
W ramach Wydziału Narodowego Polskiego działała Komisja Wojskowa zajmująca się rekrutacją ochotników do Armii Polskiej we Francji, tworzonej zgodnie z dekretem prezydenta Francji Raymonda Poincarégo z 4 czerwca 1917 roku. W sierpniu 1917 roku do Stanów Zjednoczonych przybyła Misja Wojskowa Francusko-Polska z Henrym Franklinem-Bouillonem i Wacławem Gąsiorowskim na czele, w celu wsparcia starań u członków rządu amerykańskiego o utworzenie Armii Polskiej. Zawarto porozumienie z Wydziałem Narodowym Polskim w sprawie werbunku do Armii Polskiej, czego efektem było powołanie wspomnianej Komisji Wojskowej (Polish Military Commission, Recruiting for the Polish Army in France), w której skład weszli: dr Teofil Starzyński, Teodor Heliński, Aleksander Znamięcki; jej siedziba mieściła się w Pittsburghu, a później w Nowym Jorku (70 Fifth Avenue). Po dekrecie zezwalającym na tworzenie Armii Polskiej, wydanym przez Departament Wojny Stanów Zjednoczonych 6 października 1917 roku, Komisja, wraz z Misją Gąsiorowskiego, rozpoczęła akcję agitacyjno-werbunkową, ściśle kontrolowaną i nadzorowaną przez Wydział Narodowy. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie powstała sieć centrów i stacji rekrutacyjnych, na których terenie działały Komitety Obywatelskie. Wyłaniani rekruci kierowani byli do obozu ćwiczebnego w Niagara-on-the-Lake w Kanadzie. Pierwsze grupy ochotników polskich odpłynęły do Europy w grudniu 1917 roku. 17 czerwca 1918 roku pierwsze oddziały żołnierzy polskich, tj. 1 Pułk Strzelców Armii Polskiej z płk. Julianem Jasieńskim na czele, zajęły odcinek frontu bojowego we Francji, aby walczyć u boku amerykańskich, francuskich, angielskich i włoskich armii. Dowódcą Armii był początkowo Francuz, gen. Louis Archinard, a następnie, od 4 października 1918 roku, gen. Józef Haller. Zgodnie z umową francusko-polską z 22 lutego 1918 roku Komitetowi Narodowemu Polskiemu powierzono kierownictwo polityczne Armii, prawo decydowania o polskości zgłaszających się ochotników, wyrażania zgody na nominacje oficerów, a oddziały mogły zostać użyte na froncie innym niż zachodni tylko za zgodą Komitetu. Mimo zakończenia działań wojennych na froncie zachodnim Armia Polska we Francji była w dalszym ciągu rozbudowywana. Ze względów politycznych ,przybyła do Polski dopiero w kwietniu—czerwcu 1919 roku. Ponieważ Naczelny Wódz Sprzymierzonych, marsz. Ferdynand Foch, udzielił gwarancji, iż nie zostanie ona użyta do działań przeciwko Niemcom, a ponadto na mocy decyzji państw zachodnich nie mogła wziąć udziału w walkach z Ukraińcami, Józef Piłsudski dokonał jej reorganizacji, by móc wykorzystać w walce to świetnie wyposażone wojsko. i września 1919 roku Armia Hallera została połączona z krajową, ale prowadzono również działania zmierzające do umożliwienia powrotów żołnierzy Armii Polskiej do Stanów Zjednoczonych i Kanady.
Wydział Narodowy Polski swoją działalność zakończył na przełomie 1925/1926, gdyż w 1925 roku piąty Sejm Wychodźstwa zlikwidował tę organizację, powołując Polską Radę Opieki Społecznej w Ameryce, która kontynuowała dzieło Wydziału.
Akta Wydziału Narodowego Polskiego po zaprzestaniu działalności przechowywano w budynku Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Chicago przy 984 North Milwaukee Avenue i były one pierwszymi zbiorami dokumentów, które trafiły do powstałego w 1935 roku Archiwum i Muzeum Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego. Akta te porządkował od 1934 roku kustosz wspomnianego Archiwum i Muzeum - Mieczysław Haiman, a następnie prace kontynuował dr Alfons Wolanin, zastępca kustosza. Kwestię opracowania akt Wydziału Narodowego Polskiego tak przedstawiał artykuł w „Dzienniku Zjednoczenia” opublikowany w październiku 1935 roku:
Na ostatnim posiedzeniu Zarząd Główny Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego z inicjatywy Prezesa Kani uchwalił założyć Muzeum i Archiwum Wychodźstwa przy ZPRK i zamianował Kustoszem tej powstającej instytucji Mieczysława Haimana, współredaktora „Dziennika Zjednoczenia”. Podstawą przyszłego Archiwum i Muzeum będą obfite i wartościowe zbiory dokumentów z okresu wojny światowej pozostałe po Wydziale Narodowym Polskim. [...] Haiman już od roku pracował poza swą robotą nad wydobyciem tych papierów ze skrzyń i uporządkowaniem ich[6].
W późniejszych latach prace nad zespołem prowadzili archiwiści z Polski, delegowani przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych.
Spuścizna aktowa Wydziału Narodowego Polskiego - tego pierwszego i jednego z najcenniejszych zespołów archiwalnych w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce - jest spora, bo liczy 629 jednostek archiwalnych i wraz z dokumentami rekrutacji do Armii Polskiej mierzy 34,5 metra bieżącego akt. Z racji charakteru i zakresu działalności Wydziału są to akta wytworzone w różnych językach - polskim, angielskim, francuskim i rosyjskim. Poza dokumentacją aktową w zespole znajduje się także wiele cennych fotografii. Zasób aktowy Wydziału jest zatem różnorodny pod względem formy dokumentów, informacji w nich zawartych, a także źródeł pochodzenia akt.
Całość materiałów archiwalnych będących spuścizną aktową Wydziału Narodowego Polskiego można podzielić na kilka zasadniczych grup. Jako pierwsze wymienić należy akta własne Wydziału Narodowego Polskiego, powstałe w wyniku działalności Biura Centralnego oraz pozostałych komórek organizacyjnych. Wśród nich znajduje się dokumentacja organizacyjna w postaci zasad działania, celów i zadań Wydziału, ujętych w re-gulach i konstytucjach, protokoły posiedzeń Rady Nadzorczej i Rady Zarządzającej, sprawozdania z działalności, komunikaty, odezwy, okólniki Wydziału, zbiór komunikatów prasowych oraz dokumentacja finansowa, którą stanowią rachunki i księgi finansowe, raporty finansowe z przychodów i rozchodów, czeki, wykazy zebranych darów, sprawozdania finansowe, w tym zamykające działalność Wydziału Narodowego Polskiego.
Z działalności merytorycznej zachowały się akta dotyczące spraw Polski i Polaków w przełomowym okresie 1916-1921 oraz w pierwszych latach II Rzeczypospolitej. Odzwierciedlają one działania podejmowane przez Wydział na rzecz odzyskania niepodległości przez Polskę, w tym sprawy tworzenia Armii Polskiej we Francji, rekrutacji ochotników zgłaszających się do niej, a także organizacji powrotu żołnierzy i demobilizacji oraz udzielania pomocy materialnej rodzinom i byłym żołnierzom Armii. Wśród korespondencji prowadzonej z Wydziałem Opieki Moralnej i Materialnej nad Żołnierzem Polskim w Paryżu znalazły się listy żołnierzy Armii Polskiej zabitych, rannych lub zaginionych w trakcie działań wojennych na frontach I wojny światowej.
Znaczna część akt Wydziału zawiera informacje odnoszące się do organizacji pomocy materialnej udzielanej Polsce i Polakom. Wśród nich należy wymienić Kampanię o Milion Dolarów dla Polski oraz różne zbiórki pieniężne.
Jednym z przejawów działalności Wydziału Narodowego Polskiego na rzecz pomocy odradzającej się Polsce i Polakom była kampania Wychodźstwo Ojczyźnie, polegająca na zbieraniu znaczących darów jednorazowych. Ofiarodawcy zapisywali swe nazwiska w złotej księdze pamiątkowej i otrzymywali piękne pokwitowania i podziękowania wypisane artystycznie przez malarza z Nowego Jorku - Władysława Bendę. Akcją kierował działający przy Wydziale Narodowym Polskim specjalny Komitet; w jego skład wchodzili m.in. Helena Paderewska, Jan Smulski i Tadeusz Wroński, którego orkiestra przyczyniła się do powodzenia przedsięwzięcia. Złote księgi pochodzące z kampanii (jak wynika z zapisów na karcie końcowej) miały być złożone w Muzeum Narodowym na Wawelu, jednak tak się nie stało, dzięki czemu Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce może się poszczycić kolekcją unikatowych dokumentów dotyczących działań Wydziału Narodowego Polskiego i jego powiązań z Paderewskim.
Inną inicjatywą Wydziału Narodowego Polskiego były dary na Skarb Narodowy; dokumentacja również zachowała się w archiwaliach.
Interesujące materiały stanowią dowód współpracy Smulskiego i Administracji Żywności Stanów Zjednoczonych, co obrazuje korespondencja prowadzona w okresie od 19 grudnia 1918 do 3 lutego 1919 roku oraz czek na milion dolarów wystawiony w imieniu Wydziału Narodowego Polskiego w celu umożliwienia transportu żywności do Polski. Na mocy oświadczenia Herberta Hoovera z dniem 26 lutego 1919 roku rozpoczęto dostawy żywności dla Polski organizowane przez American Relief Administration.
Wydział niósł także pomoc polskim dzieciom na Syberii, dlatego w dokumentacji znajdziemy listy dzieci syberyjskich przybyłych do USA, ich spisane relacje, wykazy sierocińców, karty informacyjne. Pomoc dotyczyła również żołnierzy polskich i Polaków przebywających na Syberii, o czym świadczy m.in. korespondencja prowadzona z Irkuckim Oddziałem Piotrogrodzkim Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, Komitetem dla Sprowadzenia Jeńców Polaków z Syberii w Krakowie, Polskim Komitetem Ratunkowym na Syberię i Rosję we Władywostoku. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej Wydział zajmował się ponadto pomocą oświatową dla Polski (m.in. wspierał wydanie encyklopedii polskiej, miał udział w budowie Domu Techników we Lwowie).
Kolejną grupę stanowią akta obejmujące zagadnienia organizacji życia wychodźstwa polskiego w Stanach Zjednoczonych, tj. materiały dotyczące Sejmów i Kongresów Wychodźstwa, w tym protokoły obrad, listy delegatów, wykazy posłów, teksty wystąpień i referatów, dokumentację organizacyjną. W zespole znajdziemy także dokumentację wytworzoną przez organizacje działające w ramach Wydziału bądź pod jego nadzorem, m.in. Sekcję Ratunkową Polek przy Wydziale Narodowym Polskim, która pozostawiła akta dotyczące zbiórki darów oraz udzielanego wsparcia finansowego dla Armii Polskiej, organizacji szwalni na potrzeby Armii oraz wykazy szwalni według stanów i miejscowości (w formie katalogów kartkowych). W pozostałości aktowej Komitetów Obywatelskich Wydziału znajdują się listy osobowe członków, akta organizacyjne, regulaminy oraz sprawozdania z działalności.
Na szczególną uwagę, zarówno ze względu na ich liczbę, jak i wartość informacyjną, zasługują materiały wytworzone przez Komisję Wojskową i Armię Polską we Francji. Zawierają one dane dotyczące akcji agitacyjno-werbunkowej do Armii Polskiej, procesu rekrutacji, w tym listy imienne i deklaracje ochotników, karty zgłoszeniowe, akty zgłoszenia do Armii Polskiej, raporty z badań medycznych ochotników, listy zabitych, zmarłych w szpitalach lub zaginionych żołnierzy. Dokumentację wzbogaca zbiór instrukcji i okólników wydanych przez Komisję Wojskową, zbiór rozkazów Kwatery Głównej Wojsk Polskich we Francji i rozkazów dziennych Misji Wojskowej Francusko-Polskiej, korespondencja Komisji Wojskowej, akta dotyczące działalności centrów i stacji rekrutacyjnych w postaci raportów dziennych i finansowych oraz korespondencji w sprawach organizacyjnych.
Ważną grupę akt stanowią listy czołowych działaczy Wydziału Narodowego Polskiego lub osób personalnie z nim związanych (np. Adama Szwajkarta, Kazimierza Gońskiego, Jana Smulskiego, Zygmunta Stefanowicza) dotyczące spraw wychodźstwa polskiego, Polski i Polaków. Szczególnie cenna jest korespondencja Romana Dmowskiego ze Smulskim odnosząca się do współpracy Wydziału Narodowego Polskiego z Komitetem Narodowym Polskim.
Swoistym uzupełnieniem tych materiałów są wycinki prasowe, fotografie i druki ulotne dotyczące działalności Wydziału Narodowego Polskiego, sytuacji wychodźstwa polskiego w Ameryce, czołowych działaczy niepodległościowych (w tym Paderewskiego, Smulskiego, Dmowskiego, gen. Hallera), sytuacji polityczno-społecznej w Polsce, tj. sytuacji materialnej Polaków, kwestii żydowskiej, spraw Gdańska, Lwowa, Armii Polskiej we Francji (rekrutacji, działalności, mobilizacji, powrotów żołnierzy do domów), ponadto odpowiedzi, polemiki i komunikaty prasowe Wydziału Narodowego Polskiego oraz Urzędu Prasowo-Informacyjnego Wydziału Narodowego Polskiego. Pozostałością po działalności tej organizacji są także publikacje i wydawnictwa Wydziału Narodowego Polskiego oraz okolicznościowe znaczki będące pamiątką zbiórki na Skarb Narodowej Daniny.
Materiały archiwalne pozostałe po Wydziale Narodowym Polskim są bezcennym i unikatowym źródłem do badań nad wkładem Wychodźstwa w proces odrodzenia państwa polskiego w 1918 roku. Przedstawiają sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą Polski i wychodźstwa polskiego w latach 1916-1926. Są także cenną dokumentacją do poszukiwań genealogicznych, przede wszystkim ze względu na bogaty zbiór danych osobowych dotyczących żołnierzy Armii Polskiej we Francji.
Postacią ściśle związaną z Wydziałem Narodowym Polskim w całym okresie jego działalności, osobą, która odegrała szczególną rolę w staraniach o odrodzenie państwa polskiego po 123 latach niewoli, był Paderewski - jak wspomniano wyżej, honorowy prezes Wydziału. Dokumentacja dotycząca udziału Paderewskiego w dziele odzyskania niepodległości zgromadzona w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce jest bardzo bogata i znajduje się nie tylko w aktach Wydziału Narodowego Polskiego, ale także w zespole Kolekcja dotycząca Ignacego Jana Paderewskiego[7]. Tworzą ją dary osób prywatnych, które posiadały pamiątki po słynnym pianiście i polityku, a także pozyskiwane w rozmaity sposób przez Muzeum obiekty związane z jego osobą. Donacje dotyczące Paderewskiego wciąż napływają do Muzeum, czego przykładem jest maska pośmiertna wielkiego pianisty autorstwa Malviny Hoffman, słynnej amerykańskiej rzeźbiarki, będącej również autorką wcześniejszych popiersi Paderewskiego. Maska, po konserwacji, została wystawiona w Pokoju Paderewskiego 29 czerwca 2016 roku, w 76. rocznicę śmierci Mistrza. Zaczynem i zarazem najcenniejszą częścią kolekcji jest dar siostry Paderewskiego - Antoniny Paderewskiej-Wilkońskiej oraz jego sekretarzy - Sylwina Strakacza i Ignacego G. Kollupajły w postaci wyposażenia, mebli, sprzętów i rzeczy osobistych Paderewskiego oraz dokumentów, które znajdowały się w pokoju hotelu Buckingham w Nowym Jorku. Dar przekazany został Muzeum Polskiemu w Ameryce na podstawie dokumentu sporządzonego 10 października 1941 roku, a otwarcie wystawy pamiątek w pokoju poświęconym Paderewskiemu nastąpiło 3 listopada 1941 roku, tj. w dniu 81. rocznicy urodzin Mistrza.
Zarówno życiorys, osiągnięcia muzyczne, jak i aktywność polityczna Paderewskiego są powszechnie znane, jednak warto przypomnieć kilka faktów związanych z jego udziałem w odrodzeniu państwa polskiego. Podczas I wojny światowej Paderewski prowadził zakrojoną na szeroką skalę działalność dyplomatyczną na rzecz Polski i Polaków. Zbierał fundusze na pomoc ofiarom wojny i był jednym ze współtwórców komitetów pomocy Polakom w Paryżu i Londynie. W 1915 roku założył wraz z Henrykiem Sienkiewiczem w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce (Comité Genéral de Secours pour les Victimes de la Guerre en Pologne). W Kolekcji dotyczącej Henryka Sienkiewicza[8] w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce znajdują się dokumenty związane z działalnością Komitetu w Vevey, a wśród nich telegram z 11 lutego 1915 roku wysłany do Polskiego Centralnego Komitetu Pomocy przy 984 Milwaukee Avenue w Chicago (Polish Central Relief Committee), w którym wymienieni są członkowie: Henryk Sienkiewicz, prezes, Ignacy Jan Paderewski, wiceprezes.
W tym samym roku Paderewski przybył do Stanów Zjednoczonych, gdzie kontynuował pracę na rzecz ojczyzny. Przed każdym koncertem dzielił się z publicznością swoją wizją niepodległej Polski. Jak mówią źródła, od maja 1915 do listopada 1918 roku wygłosił 340 przemówień, z których wiele zachowało się w Kolekcji dotyczącej Ignacego Jana Paderewskiego, w tym kilka w manuskrypcie. Wśród nich jest słynna przemowa z 22 maja 1915 roku skierowana do Polonii, wygłoszona pod pomnikiem Kościuszki w Humboldt Park w Chicago:
Przybywam tu z ramienia Generalnego Komitetu Ratunkowego w Lozannie, na którego czele stoi najzasłużeńszy, najgodniejszy ze wszystkich żyjących synów Polski — Henryk Sienkiewicz. [...] Przybywam tutaj z wyciągniętą dłonią prosić o pomoc dla kobiet, starców, dzieci, o wsparcie dla wdów i sierotek, o nasiona dla wyzutych ze wszystkiego mienia, ograbionych kmieci, o chleb dla zgłodniałych rzeszy robotników polskich, którzy dziś nigdzie nie znajdują pracy.
Wynikiem tego wystąpienia była zorganizowana 15 lipca 1915 roku w Chicago akcja pod nazwą Dzień Grunwaldzki. Według obliczeń Smulskiego, prezesa Wydziału Narodowego Polskiego, przyniosła ona dochód w wysokości około pól miliona dolarów.
Podczas tej wizyty w Stanach Zjednoczonych Paderewskiemu udało się nawiązać znajomość z doradcą prezydenta Woodrowa Wilsona Edwardem House’em, dzięki któremu spotkał się osobiście z prezydentem USA i któremu w styczniu 1917 roku przekazał przygotowany przez siebie memoriał na temat Polski. Przypuszcza się, iż być może z tego powodu sprawa polskiej niepodległości znalazła się w słynnych czternastu punktach Wilsona. W kolekcji Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce znajduje się fotokopia listu z Białego Domu od prezydenta Wilsona do Paderewskiego z 3o stycznia 1917 roku, który jest odpowiedzią na telegram z 26 stycznia. Prezydent Wilson napisał: „Możesz być pewien, że cokolwiek będę w stanie zrobić w interesie Polski, zrobię z całego serca”.
W trakcie swych licznych wizyt w Stanach Zjednoczonych Paderewski wiele koncertował, czego świadectwa zachowały się w Kolekcji dotyczącej Ignacego Jana Paderewskiego w postaci programów, wycinków prasowych i recenzji. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują programy trzech pierwszych koncertów w USA, które odbyły się w New Music Hall w Nowym Jorku w dniach 17-19 listopada 1891 roku i dzięki którym Steinway podpisał z Paderewskim kontrakt na dwadzieścia tras koncertowych po Stanach Zjednoczonych.
Występom Paderewskiego na terenie USA przyświecały szczytne cele. Na uwagę zasługuje program koncertu charytatywnego, który odbył się w Chicago 5 lutego 1916 roku, kiedy to Paderewski apelował o składki na Polish Victims’ Relief Fund, czyli Polski Fundusz Pomocy Ofiarom. Koncert ten Mistrz zakończył przemówieniem (jego tekst znajduje się w kolekcji Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce). Dochód z biletów wyniósł 40 tys. dolarów, a zebrane dodatkowo 21 tys. dolarów było efektem wygłoszonej przez Paderewskiego mowy oraz sprzedaży pamiątek i zdjęć z podobizną pianisty. Wśród owych pamiątek znajdowały się słynne lalki, które z inicjatywy Heleny Paderewskiej wykonywali głodujący artyści w Paryżu; kilka z nich prezentowanych jest na stałej ekspozycji w Muzeum Polskim w Ameryce.
Jak wyżej wspomniano, na Kolekcję dotyczącą Paderewskiego składają się m.in. indywidualne darowizny. I tak jeden z zachowanych programów jest darem rozmiłowanego w Paderewskim artysty malarza z Oak Park w Chicago - Paula Strayera (namalował on także dla Muzeum dwa obrazy, które znajdują się na stałej wystawie w Pokoju Paderewskiego). W programie znajdują się odręczne notatki Strayera poczynione podczas koncertu:
Grał grupę trzech utworów [...]. Publiczność poprosiła wtedy o menueta. Z charakterystyczną dla siebie przekornością w zamian zagrał Hymn Narodowy Polski i... nic więcej. Później przemówił w sposób, jakiego nigdy wcześniej nie miałem szczęścia słyszeć. Jego misja została przedstawiona w sposób poważny, witalny i godny. Jego angielski i dykcja - doskonałe. Paderewski jest oratorem. Jest wspaniałym artystą. He is a MAN. Jest pokorny. Jest bezinteresowny. Jest kochany[9].
W sierpniu 1917 roku Paderewski został przedstawicielem na terenie Stanów Zjednoczonych działającego w Paryżu i kierowanego przez Dmowskiego Komitetu Narodowego Polskiego. Dmowski w poufnym liście z Londynu z 3 września 1917 roku poinformował Smulskiego, prezesa Wydziału Narodowego Polskiego, o składzie i zadaniach Komitetu Narodowego Polskiego, podkreślając: „15 sierpnia r. b. na zjeździe w Lozannie zawiązany został Komitet Narodowy Polski z siedzibą w Paryżu [...1. Na członka reprezentanta w Stanach Zjednoczonych wybrany został - Ignacy J. Paderewski”.
Decyzja o powstaniu Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu zbiegła się ze wspomnianym już wcześniej przybyciem do Stanów Zjednoczonych w sierpniu 1917 roku Misji Wojskowej Francusko-Polskiej, na której czele stał Wacław Gąsiorowski. Misja doszła do porozumienia z Wydziałem Narodowym Polskim w sprawie rekrutacji żołnierzy do Armii Polskiej. Utworzono Komisję z siedzibą w Pittsburghu składającą się z prezesa Związku Sokołów w Stanach Zjednoczonych dr. Teofila Starzyńskiego, byłego prezesa Związku Narodowego Polskiego Teodora Helińskiego oraz Aleksandra Znamięckiego. Po komunikacie Departamentu Wojny Stanów Zjednoczonych z 6 października 1917 roku na szeroką skalę rozpoczęto akcję werbunkową do Armii Polskiej. W przedsięwzięcie mocno zaangażowany. był Paderewski. Ze strony Polonii Komitet Narodowy Polski z Paderewskim, jako jego przedstawicielem na terenie Stanów Zjednoczonych, zyskał natychmiastowe poparcie, do czego przyczyniły się lata współpracy w zakresie pomocy charytatywnej Komitetu Veveyskiego oraz dwuletnia obecność Paderewskiego w USA. W Waszyngtonie Paderewski uczestniczył w licznych rozmowach i to on utorował drogę do wydania przez amerykański Departament Wojny zezwolenia na rekrutację. Płomienny apel w tej sprawie, w postaci rękopisu z 6 października 1917 roku, prezentowany jest na stałej ekspozycji w Pokoju Paderewskiego.
Pod koniec 1917 roku, po pomyślnym naborze do Armii Polskiej, Paderewski skomponował pieśń Leć Orle Biały, jako niemalże hymn tej formacji. Rękopis tekstu pieśni znajduje się w posiadaniu Muzeum. Zygmunt Stojewski, uczeń Paderewskiego, w liście do Haimana z 2 września 1945 roku informował o swej darowiźnie z okazji i o. rocznicy powstania Muzeum w postaci manuskryptu hymnu bojowego Paderewskiego; znalazł się w jego posiadaniu w celu naniesienia korekt. Stojewski pisał: „poza kilkoma nutami ołówkiem naznaczonymi w myśl jego instrukcji, szkic ten nie zawiera żadnych uzupełnień”.
W Kolekcji dotyczącej Paderewskiego na uwagę zasługuje grupa dokumentów świadcząca o jego współpracy z Wydziałem Narodowym Polskim, zwłaszcza z prezesem Smulskim. W wyniku apeli Paderewskiego Smulski organizował zbiorowe protesty przeciwko dekretom mocarstw centralnych. Warto podkreślić, że w pracy na rzecz odrodzenia Polski i pomocy Polakom Paderewskiego ogromnie wspierała żona Helena, swoją aktywnością uzupełniając wizję męża. Zachowana jest korespondencja (w tym wykazy wpływów pieniężnych będących wynikiem apeli do rodaków), która świadczy o jej głębokim zaangażowaniu w pomoc dla Armii Polskiej we Francji. Na przykład wiosną 1918 roku Komitet Heleny Paderewskiej zorganizował akcję Święcone dla Polskich Żołnierzy.
Paderewski wraz z żoną wrócił do Polski 25 grudnia 1918 roku. Przypłynęli do Gdańska, a potem zatrzymali się w Poznaniu, gdzie Paderewski spotkał się z entuzjastycznym powitaniem; stało się to impulsem do wybuchu powstania. 16 stycznia 1919 roku Paderewski został premierem, a jednocześnie otrzymał nominację na stanowisko ministra spraw zagranicznych.
Wraz z Dmowskim, jako delegat pełnomocny, reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu, uwieńczonej podpisaniem traktatu wersalskiego kończącego I wojnę światową.
Sytuację w Polsce oraz działania Paderewskiego w okresie od sierpnia do października 1919 roku przedstawiają raporty i telegramy otrzymywane przez Smulskiego od Jamesa C. White’a, który był jednym z najwybitniejszych dziennikarzy i działaczy amerykańskich oraz redaktorem pisma „Boston Herald” i obserwował sytuację w Europie. Zgodnie z informacją zawartą w Komunikacie WNP PCKR w Ameryce White został z rekomendacji Paderewskiego powołany na kierownika biura w Waszyngtonie, otwartego I maja 1919 roku, podlegającego bezpośredniej kontroli Paderewskiego. Dokumenty te czekają jeszcze na dokładniejsze badania.
W grudniu 1919 roku Paderewski podał się do dymisji i w 1922 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie wrócił do koncertowania. Zaangażował się także w działalność charytatywną. Po wybuchu II wojny światowej wszedł w skład władz polskich na uchodźstwie i został przewodniczącym Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie. Działał na rzecz Polski w USA, uzyskując kredyt na uzbrojenie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Zmarł 29 czerwca 1941 roku w Nowym Jorku. Został pochowany na Narodowym Cmentarzu w Arlington, przeznaczonym dla bohaterów Stanów Zjednoczonych, jednak 29 czerwca 1992 roku trumnę z jego prochami sprowadzono do Polski, gdzie spoczęła w krypcie archikatedry św. Jana w Warszawie.
Na ekspozycji stałej Muzeum Polskiego w Ameryce w Pokoju Paderewskiego znajdują się fotografie Mistrza z jego ostatniego publicznego wystąpienia w niedzielę 2 2 czerwca 1941 roku, kiedy to, wbrew protestom najbliższego otoczenia, pojechał do Oak Ridge na zjazd weteranów Armii Polskiej z lat 1917-1920, odbywający się z okazji 20. rocznicy założenia ich organizacji. Paderewski ze wzruszeniem przemawiał w słońcu do tłumu, do ludzi, których w 1917 roku płomiennie zachęcał do walki o niepodległość Polski. W piątek o północy 27 czerwca zachorował - lekarze stwierdzili zapalenie płuc. Zmarł po wielogodzinnej agonii 29 czerwca i941 roku minutę przed 23.00. W kolekcji zachowały się artykuły z nowojorskiego dziennika „Nowy Świat”, w dniach 1-6 lipca 1941 roku komentujące na bieżąco wydarzenia związane ze śmiercią i pochówkiem Mistrza.
Zaprezentowane powyżej dokumenty pochodzące z akt Wydziału Narodowego Polskiego oraz Kolekcji dotyczącej Ignacego Jana Paderewskiego, przechowywane w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce, są zaledwie niewielkim fragmentem bogactwa źródeł do badań nad wkładem Wychodźstwa i samego Paderewskiego w dzieło odrodzenia i odbudowy państwa polskiego. Materiały zgromadzone w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce czekają na swojego badacza.
Przypisy
[1] Informator o zasobie archiwalnym Muzeum Polskiego w Ameryce, oprac. E. Targońska, Warszawa 2016, s. 69.
[2] Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce (dalej: MPA), 703/8 Wydział Narodowy Polski, sygn. 2.
[3] Tamże, sygn. 5.
[4] Polski Biały Krzyż powstał w 1918 roku w Stanach Zjednoczonych dzięki staraniom Heleny Paderewskiej, żony Ignacego Jana Paderewskiego. Został powołany „w celu niesienia pomocy i dawania opieki wolontariuszom służącym w Polskiej Armii we Francji, nie tylko w obozach, lecz i na polu walki, głównie zaś w celu opiekowania się rannymi i rozdawania darów przysyłanych przez krewnych i przyjaciół żołnierzy”. Miał mieć charakter tymczasowy i działał pod ścisłą kontrolą Wydziału Narodowego Polskiego. Paderewska zorganizowała i finansowała nabór ochotniczek do służby pielęgniarskiej, aby wysłać je w miejsca, gdzie podczas I wojny światowej walczyli Polacy wcieleni do trzech armii zaborczych. Biały Krzyż szerzył ponadto polską kulturę i oświatę, podejmował działania zmierzające do rozbudzania postaw patriotycznych oraz świadomości narodowej i obywatelskiej wśród żołnierzy polskich służących w armiach zaborczych, a po zakończeniu wojny wśród żołnierzy wojska polskiego. Polski Biały Krzyż działał na emigracji do 1961 roku.
[5] MPA, 703/8 Wydział Narodowy Polski, sygn. 133.
[6] MPA, 703/I Muzeum Polskie w Ameryce 1935-2009, sygn. 28.
[7] MPA, 703/209 Kolekcja dotycząca Ignacego Jana Paderewskiego 1888-2006.
[8] MPA, 703/208 Kolekcja dotycząca Henryka Sienkiewicza 1877-1976.
[9] Słowa zapisane na programie koncertu Paderewskiego zagranego w Chicago 6 lutego 1916 roku „Address and recital for the benefit of the Polish Victims Relief Fund” (przeł. H. Misterka).
Tagi
-
PUBL.: 05/02/2020
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Halina Misterka
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.