Wydawałoby się, że związki polsko-szwajcarskie, których tradycja sięga kilkuset lat, są znane, opisane i niewiele można tu odkryć. A jednak zdarzają się nowe postaci godne przypomnienia.

7 listopada bieżącego roku odbędzie się w Muzeum Polskim w Rapperswilu konferencja poświęcona Rudolfowi Marii Holzapflowi — myślicielowi, poecie i kompozytorowi urodzonemu w Krakowie w 1874 roku. Kojarzony jest on bardziej ze Szwajcarią, gdyż tam spędził ostatnie piętnaście lat swojego życia (zmarł w roku 1930 w Muri pod Bernem), tam też wykształcił swoich uczniów i pozostawił liczne grono sympatyków.

Do bliskich wychowanków Holzapfla zaliczali się: Romain Rolland, który opowiadał się za przyznaniem Holzapflowi Nagrody Nobla, John Marbach, Hugo Debrunner, Hans Zbinden, W. Astrow. Dzisiaj nazwisko Holzapfla znane jest tylko garstce humanistów. W encyklopediach niemieckojęzycznych figuruje jako filozof austriacki, a w polskich został całkowicie pominięty. Holzapfel, w którego życiu polski język i literatura odegrały dużą rolę nie zaistniał w polskiej świadomości i jego filozofia nie znalazła dotychczas wytrawnego badacza. Głównym przedmiotem naszego zainteresowania podczas konferencji będą polskie ślady w życiu i twórczości Holzapfla, choć celem sesji nie jest uczynienie z Hol-zapfla Polaka, lecz jego uobecnienie i zbadanie powiązań z naszą kulturą.

W latach 30. ubiegłego wieku powstało w Bernie międzynarodowe stowarzyszenie pan idealistów, dzisiaj działające pod nazwą „Gesellschaft fair eine gesamte Kultur”, mające na celu propagowanie i pielęgnację dorobku twórczego Holzapfla. Jest ono współorganizatorem raperswilskiej konferencji. Stowarzyszeniu przewodniczy dr Marblum Berg-Wehrli, jedna z referentek sesji. Ojciec jej, malarz Ernst Wehrli, twórca m.in. portretu Czesława Marka, polskiego pianisty mieszkającego w Zurychu, był jednym z uczniów Holzapfla. W swoim referacie dr. M. Berg-Wehrli przedstawi główne założenia filozofii Holzapfla, a jego życiowe losy będą tematem referatu dr. Balmera, historyka nauki, emerytowanego profesora zurychskiego uniwersytetu.

Pierwsze pięć lat życia Rudolf Holzapfel spędził w Dąbrowie Tarnowskiej i Bochni, potem rodzina Holzapflów osiadła w Krakowie, gdzie ojciec był lekarzem. Holzapfel opuścił Kraków w wieku lat szesnastu, cztery lata po śmierci ukochanego ojca. Do Krakowa kilkakrotnie powracał, ale na krótko. Niemniej miasto, a szczególnie magia kościoła Mariackiego ukształtowała jego duchowość i wyznanie (Holzapfel wywodzący się z rodziny żydowskiej przeszedł na katolicyzm, stąd jego drugie imię— Maria).

W roku 1979 londyńska Oficyna Malarzy i Poetów wydała znalezione w rodzinnych papierach wiersze młodzieńcze poświęcone rodzinnemu miastu. Autorem przedmowy do wspomnianego tomiku wierszy był prof. dr Andrzej de Vincenz, który będzie przewodniczyć sesji raperswilskiej. Jego ojciec, Stanisław Vincenz, znał Holzapfla i zaliczał się do grona j ego admiratorów. To pod wpływem Holzapfla Vincenz rozpoczął pisanie sagi o kulturze duchowej Huculszczyzny Na wysokiej połoninie. Z kolei Vincenz przetłumaczył na język polski, wspólnie z matematykiem lwowskim Izydorem Blumenfeldem programowe dzieło Holzapfla Wszechideał (Panideal), które ukazało się w roku 1936 nakładem warszawskiego Roju. Pracę tę opublikował Holzapfel w Szwajcarii w roku 1903 jeszcze przed uzyskaniem doktoratu na berneńskim uniwersytecie. Związki Holzapfla ze Stanisławem Vincenzem będą tematem referatu prof. dr A. Vincenza. Jak wspomina prof. Vincenz córki Holzapfla, Monika i Myrrha dobrze mówiły po polsku, gdyż ojciec zatrudniał jeszcze do roku 1918 polskie guwernantki. Monika Meyer-Holzapfel z zawodu zoolog, dyrektorka berneńskiego ogrodu zoologicznego była wielką propagatorką dorobku ojca. To z jej inicjatywy został wydany, wspomniany wcześniej, tomik młodzieńczych wierszy Holzapfla, ona też była tłumaczką ojcowskich wierszy na język niemiecki. Po śmierci Holzapfla wydała także jego dwie partytury do fragmentów Pana Tadeusza — Inwokacji i Matecznika. Utrzymywała, że ojciec jej w roku 1918 opowiedział się za przyjęciem paszportu polskiego, byłby więc Holzapfel z formalnego punktu widzenia obywatelem polskim. Nie dysponujemy jednak oficjalnym dokumentem potwierdzającym ten fakt.

O lekturach polskich, wpływie polskiej literatury na światopogląd Holzapfla traktować będzie referat dr Jana Zielińskiego, zatytułowany Biblioteka Holzapfla. Wiadomo, że na biurku Holzapfla leżała zawsze Biblia w tłumaczeniu Jakuba Wujka oraz Żywoty świętych ks. Piotra Skargi. Poezję Mickiewicza (którą Holzapfel cenił najwyżej) i Słowackiego w tłumaczeniu Lipinera znali również jego uczniowie. Stanisław Vincenz dopatrywał się wpływu Króla Ducha Słowackiego na poetyckie utwory Holzapfla. Również utwory Norwida, Kasprowicza i Wyspiańskiego były mu znane.

Rudolf Maria Holzapfel po wyjeździe z Krakowa udał się za namową dwóch kuzynów do Kapsztadu, do Afryki Południowej. To był najcięższy okres w jego życiu. Wyzyskiwany i zmuszony do niewolniczej pracy poznał dno nędzy ludzkiej. Być może doświadczenia kapsztadzkie sprawiły, iż zainteresował się socjologią— sprawami rozwoju jednostki w społeczeństwie i wzajemnych uwarunkowań człowieka i wspólnoty, w której dane jest mu żyć. Socjologia i psychologia, obok filozofii stały się przedmiotem jego studiów. Podjął je w Wiedniu pod kierunkiem znanego filozofa i fizyka Ernsta Macha, kontynuował w Zurychu u Richarda Avenariusa. Jeszcze przed obroną pracy doktorskiej na uniwersytecie berneńskim u prof. Steina w roku 1903 napisał swoje główne dzieło Panideal poświęcone warunkom rozwoju indywiduum w społeczeństwie. Tytuły rozdziałów jego prac to: Samotność, Pragnienie, Nadzieja, Modlitwa, Walka, Sumienie, Praca i Twórczość, Sztuka i Ideał. To podstawowe dziedziny, które decydują o rozwoju człowieka, a tym samym społeczeństwa, którego jest członkiem. Wszystkim wspólnota w której żyje człowiek, musi starać się o stworzenie swoim członkom pełnej harmonii w nauce, etyce, sztuce, ekonomii i religii. Dopełnieniem sytemu filozoficznego Holzapfla była jego druga praca zatytułowana Przeżycie świata (Welterlebnis). Zawarł w niej przemyślenia dotyczące życia duchowego i religijnego człowieka, jego zdolności do odnowy duchowej. W pracy tej wskazywał Holzapfel wszystkim, świadomie lub nieświadomie cierpiącym na utratę wiary nowe drogi do odnalezienia jej mocy.

Początek wieku XX charakteryzował się mnogością koncepcji humanistycznych starających się ułatwić człowiekowi orientację w szybko zmieniającym się świecie. W Polsce podobnie poszukującym nowych idei w kulturze był Julian Klaczko. W studium porównawczym przygotowanym przez Zbigniewa Barana Julian Klaczko i R.M. Holzapflel — w poszukiwaniu harmonii w kulturze przedstawione będą dwie koncepcje humanistyczne europejskich myślicieli pochodzenia żydowskiego, których istotą jest poszukiwanie idealnego ładu duchowego i artystycznego. Baran analizuje typowy dla zasymilowanych Żydów problem wygnania. W swoich poszukiwaniach Klaczko odwołuje się do wzorców z utopijnej przeszłości, ale R. M. Holzapfel był raczej wizjonerem, tworzył filozoficzno-antropologiczną utopię przyszłości. Okres przełomu wieków to czas wchodzenia oświeconych Żydów w szeregi inteligencji polskiej, w Europie znacząca była ich rola w tworzeniu nowoczesnego społeczeństwa. Zarówno Holzapfel, jak i Klaczko to przykłady pozytywnej integracji Żydów ze społeczeństwem polskim i europejskim.

Uzupełnieniem rozważań o asymilacji, współistnieniu i wspólnej drodze kultur jest referat dr. J. Steina, urodzonego w Krakowie, mieszkającego obecnie pod Bernem, przedstawiający historię Żydów krakowskich od ich czasu osiedlenia po rok 1939.

Sesja prowadzona będzie w języku niemieckim, ułatwi to udział w niej również Szwajcarom, dla których tematy wzajemnego współistnienia i kulturalnego przenikania w Europie są bardzo istotne i teraz, w procesie jednoczenia Europy, szczególnie aktualne.

Bezpośrednim bodźcem do zwołania konferencji było podarowanie Muzeum przez Towarzystwo Holzapfla popiersia filozofa dłuta jego żony, rzeźbiarki Bettiny Holzapfel--Gomperz. Była córką znanego profesora filologii klasycznej uniwersytetu Wiedeńskiego. Pobrali się w roku 1903 i w niej Holzapfel zyskał mądrego i oddanego jego pracy przyjaciela. Członkowie Towarzystwa pomni polskich korzeni R. M. Holzapfla zwrócili się z prośbą o umieszczenie na ekspozycji w sali poświęconej znanym Polakom w Szwajcarii popiersia Holzapfla wraz z krótkim opisem jego życia i twórczości. Rzeźba nie tylko wzbogaciła nasze zbiory, ale jest świadectwem roli jaką muzeum spełnia w Szwajcarii — dokumentując wielorodność polskiej kultury, wpisuje ją w europejskie dziedzictwo.

Wspomniałam o funkcji Muzeum Polskiego jako instytucji zajmującej się m.in. badaniem polsko-szwajcarskich więzi kulturalnych. Chcąc skorzystać z okazji wspomnę również o przygotowanej wystawie w roku przyszłym. Będzie ona również poświęcona zapomnianemu artyście, malarzowi.

Tadeusz Fuss, gdyż o nim mowa, urodzony w Zakopanem przybył do Szwajcarii jako internowany żołnierz 2. Dywizji Strzelców Pieszych. Prawdopodobnie, jako adept Akademii Sztuk Pięknych, został przydzielony do grupy artystów, którzy w Szwajcarii zajmowali się szatą graficzną wydawanych gazet.

Tadeusz Fuss był nie tylko grafikiem. Pozostawił w kolekcjach prywatnych obrazy olejne. Tuż po wojnie udało mu się zorganizować dwie wystawy swoich obrazów: w Solurze i Bernie. Jest autorem fresków w Kaplicy Internowanych w Zuchwil pod Solurą. Po opuszczeniu Szwajcarii przebywał na południu Francji. W roku 1952 Galeria Bernheim et Jaune w Paryżu wystawiła wraz z obrazami Picassa i Matissa także jego obrazy. Przygotowanie, a przede wszystkim ustalenie danych biograficznych jest bardzo trudne i mamy nadzieję, że za kilka miesięcy uda nam się przedstawić dzieła malarza, którego nazwiska na próżno szukalibyśmy teraz w encyklopediach i podręcznikach o polskiej sztuce.