Zgodnie z zaleceniem organizatorów, aby tematyka Sesji Naukowej na tegorocznym spotkaniu była związana z przedstawieniem sposobu działania instytucji członkowskich, w wypadku naszej Biblioteki pragnę zrobić to z perspektywy 60 lat jej istnienia.

Polski Instytut Naukowy W Kanadzie

W roku 1942 w Nowym Jorku polscy naukowcy, którzy znaleźli się na kontynencie Amerykańskim jako uchodźcy wojenni, z prof. Oskarem Haleckim na czele, założyli Polski Instytut Naukowy w Ameryce, po angielsku Polish Institute of Arts and Sciences in America — PIASA. Instytut miał być na emigracji odpowiednikiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Profesor Halecki, znany historyk Uniwersytetu Warszawskiego, bywał często w Montrealu, gdzie wykładał historię wschodniej Europy na francuskim Uniwersytecie Montrealskim i gdzie nawiązał kontakt z garstką polskich profesorów, rzuconych tam losami II wojny światowej. To oni, w 1943 roku, z poparciem profesora Haleckiego, stworzyli oddział kanadyjski PIASA, który później, z inicjatywy długoletniego prezesa, dr. Tadeusza Romera, przemieni się w Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, z sekcjami w Ottawie, Toronto i Vancouverze.

Celem kanadyjskiego oddziału było stworzenie forum dla coraz liczniejszej grupy intelektualistów polskich w Kanadzie oraz nawiązanie stosunków z odpowiednimi grupami kanadyjskimi. Przez swoją działalność oddział miał szerzyć prawdę o Polsce, jej historii i kulturze w okresie, gdy były one zniekształcane i niszczone w kraju przez brutalnych okupantów.

Od początku swego istnienia oddział, popularnie zwany Instytutem Polskim, miał szczere poparcie wielu członków kanadyjskiego świata nauki. Wśród nich wyróżniał się powszechnie znany neurochirurg, Wilder G. Penfield, profesor Uniwersytetu McGill oraz założyciel-dyrektor światowej sławy Montrealskiego Instytutu Neurologicznego. W czerwcu 1938 roku został on wybrany zagranicznym członkiem korespondentem Wydziału Lekarskiego Polskiej Akademii Umiejętności. Z tej racji Penfield przejął nieoficjalny patronat nad nowo powstającą instytucją, aktywnie włączając się w początkowe fazy organizacyjne, specjalnie w uzyskanie poparcia na swoim uniwersytecie. Ważną rolę w założeniu kanadyjskiej sekcji PIASA odegrał też ówczesny Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Montrealu, dr Tadeusz Brzeziński, ojciec Zbigniewa, który miał liczne kontakty z kanadyjskimi środowiskami intelektualnymi, tak francuskim jak angielskim.

Niezmiernie ważną dla dalszej działalności i długoletniej egzystencji nowej polskiej placówki kulturalnej była decyzja władz Uniwersytetu McGill udzielenia Instytutowi przywilejów uniwersyteckich oraz siedziby na obszarze uniwersyteckim, gdzie Instytut i jego biblioteka mieszczą się do chwili obecnej.

Od roku 1989 Instytut koncentruje się na promowaniu polskiej kultury w Kanadzie, oraz służeniu intelektualnym potrzebom polsko-kanadyjskiego społeczeństwa.

Biblioteka im. Wandy Stachiewicz

Biblioteka Polska w Montrealu jest na pewno najważniejszym osiągnięciem Instytutu. W roku 1943 była to zaledwie maleńka kolekcja książek dla członków. Pod koniec wojny, a już dokładnie od roku 1950, Biblioteka zmieniła swój charakter, przekształcając się właściwie w dwie instytucje, bibliotekę akademicką do użytku naukowców i studentów zainteresowanych problemami polskimi oraz biblioteki -wypożyczalni dla szerokiego ogółu Polonii. Stale powiększający się księgozbiór, liczący obecnie ponad 40000 tomów, zawiera przede wszystkim książki z dziedziny literatury, historii, filozofii, sztuki i religii. Większość materiałów jest w języku polskim, ale prace na tematy polskie, lub pisane przez polskich autorów po angielsku i francusku też są częścią księgozbioru. Począwszy od roku 1986 książki typu akademickiego w zbiorach Biblioteki Polskiej są włączane do katalogu komputerowego bibliotek Uniwersytetu McGill i tym samym są dostępne w Internecie. Takich zapisów, oznaczonych notacją, że książka znajduje się w Bibliotece Polskiego Instytutu, jest obecnie już około 15 000. Czytelnia Biblioteki posiada ponad 100 periodyków i gazet w języku polskim z całego świata. W ostatnich latach około 18 000 książek jest wypożyczanych rocznie przez stałych czytelników.

Od samego początku swego istnienia, Biblioteka Instytutu była specjalną troską pani Wandy Stachiewicz, jej założycielki i przez lata jej dyrektora, a potem kustosza. Pod jej kierownictwem wiele osób, pracując społecznie z oddaniem i entuzjazmem, przyczyniło się do rozwoju Biblioteki, ale to wyłącznie Jej zasługa, że Biblioteka Instytutu w Montrealu jest obecnie największą polską biblioteką na kontynencie amerykańskim i czołową polsko-kanadyjską instytucją. Dlatego też członkowie zdecydowali na dorocznym zebraniu Instytutu w roku 1984 nadać Bibliotece imię Wandy Stachiewicz.

Nie sposób po ponad 60-ciu latach wymienić wszystkie osoby, które pracowały przez długi czas ochotniczo w naszej Bibliotece. Ich ofiarny duch był jednym z warunków jej istnienia. Ale trudno nie wspomnieć o niezwykłym wkładzie w rozwój tej instytucji dr Olgi Krzyczkowskiej. Współpracując blisko z dyrektorką Wandą Stachiewicz, była ona odpowiedzialna przez pierwsze 35 lat za dobór książek. Jeżdżąc często do Polski, nawet w okresie, kiedy to było rzadkością (jej mąż był wysokim urzędnikiem IATA, stowarzyszenia linii lotniczych), potrafiła zorganizować w kraju całą sieć oddanych sobie znajomych osób, które dbały o to, aby odpowiednie wydawnictwa docierały do Kanady prywatnymi drogami. Były to naturalnie czasy, kiedy działalność naszej instytucji nie była mile widziana w kraju.

Trzeba tu podkreślić, że do dnia dzisiejszego wiele funkcji w Bibliotece jest wykonywanych przez lojalną grupę kilkunastu osób, pracujących ochotniczo pod kierunkiem zawodowego bibliotekarza, którym od 1984 roku jest tu obecny mgr Stefan Władysiuk, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 1977-1986 dr Anna Poray-Wybranowska była dyrektorem Biblioteki. Od 1986 roku ja sprawuję tę honorową funkcję.

Podstawy materialne istnienia Biblioteki

Warto zastanowić się nad źródłami podstaw materialnych istnienia Biblioteki Polskiej w Montrealu. Po skromnym wstępnym okresie w jednym pokoju i trzech kolejnych przeprowadzkach do większych pomieszczeń, od roku 1966 Biblioteka mieści się w trzypiętrowym budynku w centrum miasta, który jest własnością Uniwersytetu McGill. Ta znacząca pomoc ze strony Uniwersytetu McGill pozwoliła Bibliotece rozwijać się i prosperować, mimo że Biblioteka przez lata borykała się z trudnościami finansowymi i w pewnych okresach jej istnienie było wręcz zagrożone brakiem odpowiednich funduszy na normalną działalność.

Budżet kanadyjskiej sekcji PIASA był minimalny, początkowo pochodzący wyłącznie z drobnej subwencji Rządu Polskiego w Londynie. Po uznaniu przez aliantów rządu komunistycznego Instytut został pozbawiony stałego poparcia finansowego. Sytuacja nie uległa zmianie na lepsze przez następnych kilka lat. Tak więc np. w roku akademickim 1948-1949 dochody Sekcji pochodzące z trzech źródeł — centrali PIASA w Nowym Jorku, Kongresu Polonii Kanadyjskiej i Związku Polaków w Kanadzie — były poniżej 800 dolarów. Po szeregu usilnych starań od 1951 do 1953 roku Bibliotece udało się otrzymać roczną dotację od miasta Montrealu w wysokości 1000 dolarów, a przez następnych dziesięć lat taką samą roczną sumę od rządu Prowincji Quebec. Gdy dotacja prowincjalna została wstrzymana nagle i niespodziewanie w 1964 roku, tylko dary indywidualne pozwoliły Bibliotece przetrwać ten bardzo trudny dla niej okres. Kluczowymi donatorami byli wtedy Katharine McLennan, z kanadyjskiej rodziny tradycyjnie popierającej biblioteki na Uniwersytecie McGilla, Julian Godlewski, polski filantrop ze Szwajcarii, oraz dwukrotnie Fundacja Alfreda Jurzykowskiego z Nowego Jorku. Krótko potem Biblioteka otrzymała poważny zapis testamentalny dr. Jerzego Korwin-Piotrowskiego, który stworzył jej pewne zaplecze materialne. W latach 1973-1974 kanadyjski rząd federalny udzielił subwencję na oprawę książek.

W ostatnich 20. latach poparcie Polonii z całej Kanady pozwoliło na modernizację i rozwój tej ważnej placówki. Od wczesnych lat 80. Biblioteka otrzymuje co roku pokaźne subwencje od Polskiej Fundacji Społeczno-Kulturalnej w Prowincji Quebek, mieszczącej się w Montrealu. Organizacja ta, po 25. latach istnienia, posiada obecnie ponad milion dolarów kapitału, z którego procenty, według życzenia ofiarodawców, są rozdzielane pomiędzy wiele polonijnych instytucji kulturalnych. Społeczność polsko-kanadyjska wspiera Bibliotekę finansowo, odpowiadając również pozytywnie na tradycyjny już, doroczny, jesienny apel. Od roku 1982 Biblioteka otrzymuje też doroczną dotację od miasta Montrealu na częściowe pokrycie wynagrodzenia bibliotekarza.

Tak więc można powiedzieć, że Biblioteka Polska w Montrealu stoi obecnie na trzech, póki co, solidnych filarach. Pierwszym jest znany kanadyjski Uniwersytet McGill, gdzie mamy nie tylko pomieszczenie, ale też specjalne uznanie w środowisku bibliotek akademickich. Drugi filar to już kilka generacji osób pracujących społecznie z oddaniem i entuzjazmem. A trzeci filar to Polonia, która w ostatnich dwudziestu latach włączyła się w regularne finansowanie Biblioteki.

Kontakty z krajem

Jeżeli chodzi o nasze kontakty z Krajem, podczas istnienia systemu komunistycznego w Polsce nie utrzymywaliśmy żadnych oficjalnych stosunków z instytucjami państwowymi, ale istniała współpraca z ośrodkami i osobami niereprezentującymi reżimu. Odwiedzali nas przedstawiciele nauki polskiej, profesorowie KUL-u i UJ-u, osoby związane z opozycją polityczną przed rokiem 1980, a potem działacze Solidarności. Wszystkim im umożliwialiśmy kontakty w naszym środowisku, dając okazję do prezentowania ich punktu widzenia. Przez dekady osoby przyjeżdżające z Polski korzystały z wielkim zainteresowaniem i uznaniem z książek w naszej Bibliotece niedostępnych dla nich w Kraju.

Od roku 1989 mamy bardzo ożywione kontakty z Krajem. Szczególnie cenną jest dla nas współpraca i pomoc ze strony Biblioteki Narodowej w Warszawie i Akademii Umiejętności w Krakowie. Na przykład obydwie te instytucje przyczyniły się bardzo do wydania książki Grafika Polska — Estampes polonaises — Polish Prints 1918-1939, naukowo opracowanego trójjęzycznego albumu zawierającego prace czterdziestu czołowych polskich artystów grafików, które są częścią zbiorów ikonograficznych Biblioteki Polskiej w Montrealu. Na wydanie Grafiki otrzymaliśmy też subwencje od Ministerstwa Kultury i Sztuki w Warszawie oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Na kolejną publikację, monografię Polskie Groby na Cmentarzu w Saint-Sauveur-des-Monts Rada Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie udzieliła nam znaczącą dotację.

Biblioteka ze swej strony rozsyła swoje wydawnictwa do około 60. bibliotek w Polsce, od których otrzymujemy podziękowania, nieraz wręcz wzruszające.

Z prawdziwą satysfakcją mogę stwierdzić, że osiągnięcia Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz są obecnie uznawane w Polsce. W roku 1999 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej przyznało Instytutowi i Bibliotece odznakę ZASŁUŻONY DLA KULTURY POLSKIEJ w uznaniu za propagowanie sztuki i kultury polskiej. W roku 2001 Poczta Polska wyemitowała serię znaczków upamiętniających kulturalne instytucje emigracyjne, z których jeden poświęcony jest naszej instytucji. W 2002 roku Biblioteka Polska uzyskała nagrodę specjalną Przewodniczącego Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich w konkursie na najlepsze strony internetowe bibliotek w kategorii polskich bibliotek działających poza granicami kraju.

Z optymizmem myślimy więc o przyszłości naszej Biblioteki.