Janina Zofia z Sadowskich (1860-1941) była żoną Władysława Umiastowskiego, zamożnego ziemianina z Wileńszczyzny, właściciela Żemłosławia oraz innych dóbr. Bezdzietni, już w 1922 r. przekazali swoje majątki na cele społeczne, szczególnie na Uniwersytet Wileński, a dwie rezydencje na domy wypoczynkowe dla artystów i uczonych oraz niezamożnych studentów. Wybuch wojny zastał panią Janinę Umiastowską w Rzymie, gdzie zmarła w 1941 r., przeznaczając całą posiadaną fortunę na utworzenie fundacji swego imienia. Fundacja Rzymska im. Margrabiny J. Z. Umiastowskiej, powołana w 1944 r. (Decreto Luogotenenziale 26 X 1944 r.), ma na celu, zgodnie z wolą fundatorki, wspieranie nauki i kultury polskiej poprzez m.in. udzielanie stypendiów oraz współpracę z instytucjami włoskimi i krajowymi.

Wydarzenia II wojny światowej znacznie uszczupliły majątek fundatorki. Fundacja dysponuje więc bardzo skromnymi środkami i w pierwszych latach swego istnienia nie przejawiała aktywności. Dopiero hr. Emetyk Hutten Czapski, który objął kierownictwo Fundacji w 1968 r., ukierunkował działalność na przyznawanie krótkich stypendiów na pobyt we Włoszech, co, dzięki jego innej ważnej inicjatywie — utworzonemu w Rzymie Hospicjum Polskich Kawalerów Maltańskich — umożliwiło szerokiej rzeszy młodych naukowców i działaczy kulturalnych i społecznych z kraju zetknięcie się z kulturą europejską i pogłębienie przygotowania zawodowego.

Tak wytyczona przez Emeryka Czapskiego polityka stypendialna była kontynuowana przez zarząd Fundacji również po jego śmierci. Od 1968 do 1997 r. przyznano ogółem 465 stypendiów w zakresie szeroko pojętych nauk humanistycznych i społecznych. Ostatnio Fundacja zaczęła nastawiać stopniowo się na wieloletnie umowy o współpracę z innymi instytucjami. Przykładowo: umowa z Instytutem Sztuki PAN w sprawie inwentaryzacji nagrobków polskich w Rzymie zaowocowała (m.in. dzięki cennej pomocy Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych) wydaniem t. 1 omawiającego grobowce w kościołach rzymskich. W czerwcu 1998 r. przebywała w Rzymie na stypendium Fundacji dr Maria Kwiatkowska z IS PAN celem dokonania ostatecznych uzupełnień do t. 2 pracy o polskich nekropoliach w Rzymie.

Inna umowa, zawarta z Biblioteką Narodową i z Papieskim Instytutem Studiów Kościelnych, ma na celu rejestrację i katalogowanie starych druków dotyczących Polski, a znajdujących się w bibliotekach rzymskich. Opracowano dotychczas polonika w bibliotekach Alessandrina, Angelica, Casanatense, Corsiniana, Pontificia Facolta Teologica Marianum, Stacji rzymskiej PAN, Vallicelliana. Obecnie opracowywane są polonika w posiadaniu Biblioteki Watykańskiej. Tworzony jest stopniowo katalog zbiorczy, który ukaże się nakładem Biblioteki Narodowej.

Fundacja podjęła ponadto, w ścisłej współpracy z Papieskim Instytutem Studiów Kościelnych, Związkiem Polaków we Włoszech oraz wieloma instytucjami i organizacjami polonijnymi we Włoszech, liczne inicjatywy w celu pogłębiania i uzupełniania wiadomości na temat obecności Polaków we Włoszech w XX w. Przewiduje się:

1. Gromadzenie i uzupełnianie danych bibliograficznych o publikacjach; dane dotyczące ok. 2000 dokumentów (książki, broszury, artykuły w czasopismach) o tematyce polsko-włoskiej, stanowiących część biblioteki Fundacji, są wprowadzone do komputera. Dokumentacja ta jest wciąż uzupełniana nowymi nabytkami.
2. Inwentaryzację i opisanie źródeł publicznych i archiwów prywatnych, zawierających nieznane lub jeszcze nieopracowane materiały dokumentacyjne: rękopiśmienne, drukowane lub audiowizualne (fotografie, kasety, wideokasety, filmy, mikrofilmy, mikrofisze, compact-dyski itp.). Zostały sporządzone dotychczas inwentarze archiwów i opracowana historia następujących organizacji: Rada Polaków we Włoszech; Ognisko Polskie w Rzymie; Związek Polskich Inwalidów Wojennych we Włoszech; Włoski Komitet Solidarności dla Solidarności (częściowo); Programy polskie Radia Włoskiego w pierwszych latach po wojnie (częściowo). Zinwentaryzowane zostało również prywatne archiwum margrabiny Umiastowskiej będące w posiadaniu Fundacji. Dokonano ponadto wstępnej analizy źródeł dotyczących działalności Ambasady RP przy Watykanie w czasie II wojny światowej i okresu powojennego.
3. Zabezpieczenie, w drodze nagrywanych rozmów, ustnych świadectw tych wszystkich osób (kombatantów, artystów, działaczy itp.), które w taki czy inny sposób przyczyniły się do ukształtowania i rozwoju wspólnoty polskiej we Włoszech, oraz, ewentualnie, wspomnień o nich. Pewna liczba tych rozmów została już autoryzowana do druku i przewidziano ukazanie się pierwszego zeszytu zawierającego rozmowy z kombatantami.
4. Gromadzenie dokumentacji dotyczącej bieżącej działalności Polaków we Włoszech oraz organizacji i instytucji polonijnych lub związanych z Polską (zaproszenia, katalogi wystaw, wycinki z prasy itp.). Należy tu wspomnieć o pracach przygotowawczych do projektowanej edycji „Słownika biograficznego Polaków we Włoszech”. Wpłynęło dotychczas ok. 60 odpowiedzi indywidualnych na kwestionariusz rozesłany za pośrednictwem Związku Polaków we Włoszech oraz 6 odpowiedzi od organizacji polonijnych. Spodziewamy się dalszych odpowiedzi od wielu osób, z którymi jesteśmy w kontakcie. W ramach tej inicjatywy nawiązaliśmy kontakt z „Encyklopedią emigracji polskiej i Polonii” (kierowaną przez prof. Kazimierza Dopierałę) i Zakładem Biografistyki Polonijnej (dyrektor dr hab. Zbigniew Judycki).