Skip to main content

Materiały do dziejów emigracji i Polonii w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej

Referat wygłoszony na XX sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 1998 r

Materiały do dziejów emigracji i Polonii w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej

Referat wygłoszony na XX sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 1998 r

Przedmiotem artykułu są przechowywane w zbiorach Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej różnego typu materiały rękopiśmienne wytworzone przez polityczną i zarobkową emigrację z ziem polskich w XIX i XX w., jak też jej dotyczące. Szerokim pojęciem emigracji i Polonii obejmuję: pozostających z własnej woli poza granicami kraju; tych, których z ojczyzny wygnała nędza lub wojna; tych, którzy stali się więźniami i zesłańcami; a także potomków wszystkich tych grup zachowujących świadomość pochodzenia swych ojców, utrzymujących związek z Polonią i krajem.

Źródłami informacji o nich będą niemal wszystkie rodzaje materiałów rękopiśmiennych gromadzonych w bibliotecznym zbiorze. Są to zespoły korespondencji, listów, liczne pamiętniki, sprawozdania, relacje, dokumenty osobiste i rodzinne, rękopisy i maszynopisy prac publicystycznych i naukowych, papiery instytucji i organizacji oraz wypisy z różnych źródeł, jak również należące do kolekcji fotografie, wycinki prasowe czy druki.

Biblioteka Narodowa, powołana do życia rozporządzeniem prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej 24 II 1928 r., stała się od początku depozytariuszem przekazanych państwu dwóch wielkich emigracyjnych zbiorów: Biblioteki Szkoły Polskiej na Batignolles w Paryżu i Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu. Zbiory rapperswilskie wniosły do Biblioteki fundamentalny zespół źródeł do dziejów narodu polskiego w XIX w. Zasadniczy zrąb tego cennego zasobu stanowił zgromadzony przez Leonarda Chodźkę zbiór rękopisów i drobnych druków dokumentujący popowstaniowe losy Polaków, których po Europie rozrzuciły klęski Powstania 1831 r., a przede wszystkim tragedia Powstania 1863 r. Uzupełniane kolekcjami innych zbieraczy, spuściznami działaczy emigracyjnych, archiwami instytucji i stowarzyszeń utworzyły główne archiwum emigracji politycznej drugiej połowy XIX i początków XX w. Wchodziły w jego skład spuścizny takich polityków i działaczy, jak Joachim Lelewel, Krystyn Ostrowski, Agaton Giller, Ludwik Mierosławski, Władysław Plater, Józef Gałęzowski, Zygmunt Miłkowski. Mniejsza kolekcja Biblioteki Batignolskiej zawierała w zbiorach m.in. archiwum Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z lat 1832-1849. W latach trzydziestych XX w. zbiory te zostały opracowane naukowo i opisane w Katalogu rękopisów Biblioteki Narodowej, t. 1, Zbiory Biblioteki Rapperswilskiej (sygn. 1-13140), oprac. Adam Lewak, Warszawa 1929, t. 2, Zbiory Biblioteki Rapperswilskiej. Rękopisy nr 1315-2299, oprac. Adam Lewak, Helena Więckowska, Warszawa 1936, t. 3, Zbiory batignolskie i Towarzystwa Przyjaciół Polski w Londynie. Rękopisy nr 2300-2666, oprac. Helena Więckowska, Warszawa 1933.

Całe to narodowe archiwum uległo zniszczeniu w okresie II wojny światowej. To, co uniknęło zagłady w czasie bombardowań we wrześniu 1939 r., zostało zgromadzone przez Niemców w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich i podpalone jesienią 1944 r. Z liczącego blisko 2500 rękopisów zbioru rapperswilskiego ocalało przypadkiem niecałych 40 j., z liczącej ponad 350 j. kolekcji batignolskiej odnalazły się jedynie fragmenty dwóch jednostek.

Powojenna Biblioteka Narodowa gromadzi swój zbiór rękopisów od początku, z największą pieczołowitością traktując ocalałe szczątki zbiorów tej pierwszej, przedwojennej. Obecny zbiór liczy 17000 j., a wśród nich materiały do dziejów emigracji i działalności Polonii, których charakterystykę postaram się przedstawić.

Najbardziej przejrzysty obraz rysuje się w podziale materiałów na kraje, w których emigranci w końcu osiedli i w układzie chronologicznym wedle fal wyjazdów wywołanych dramatycznymi wydarzeniami politycznymi, z uwzględnieniem materiałów wytworzonych przez: a) Polonię — obywateli innych państw o polskim pochodzeniu, w tym także przez zesłańców, którzy nie mogąc wrócić osiedlili się w głębi Rosji czy na Syberii, ich dzieci, b) organizacje polonijne, c) informacje osób odwiedzających Polaków za granicą osiadłych, pracujących wśród nich, prowadzących badania nad Polonią.

Wszystkie przywołane w tekście pozycje znajdują się w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej. Znaczny udział warstw oświeconych w łonie wychodźstwa polskiego, ludzi aktywnych na wielu polach działalności społecznej, politycznej i kulturalnej, tak w kraju jak i potem na emigracji, ranga ich dorobku, jak też długotrwałe i różnorodne więzi z Polską sprawiły, że we wszystkich niemal dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych zespołach korespondencji czy pamiętnikach, choć pozornie nie związanych z tematem, znajdować się mogą informacje ważne dla badań losów polskiego wychodźstwa. Wskazanie ich wszystkich wymaga przeprowadzenia długich i żmudnych poszukiwań, co na obecnym etapie opracowania zbiorów nie jest możliwe. Dlatego też informacja tu przedstawiona nie jest wyczerpująca. Pomija np. pojedyncze listy czy inne drobne fragmenty materiałów. Zastrzeżenie o ograniczoności informacji odnosi się przede wszystkim do nieopracowanej części zbiorów rękopiśmiennych. Są one udostępniane czytelnikom na podstawie inwentarza akcesyjnego, opatrzonego indeksem chronologicznym oraz indeksem osób i nazw geograficznych. Stosunkowo łatwą do wyodrębnienia i przeszukania grupą materiałów są pamiętniki, dzięki opracowanemu w Zakładzie Rękopisów przez Danutę Kamolową przy współpracy Teresy Sieniateckiej katalogowi Pamiętniki i relacje w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej (Warszawa 1998). Rękopisy opracowane naukowo, posiadające pełne opisy katalogowe nie są podzielone rzeczowo, dotyczące emigracji nie stanowią wydzielonej kolekcji, dlatego też należy poszukiwać ich opisów we wszystkich tomach drukowanego Katalogu rękopisów Biblioteki Narodowej. Każdy z tomów zaopatrzony jest, oprócz indeksu osób i nazw geograficznych, w indeks rzeczowy i chronologiczny, które ułatwiają wybranie interesujących materiałów. Ponieważ korespondencja nie jest w bibliotecznych zbiorach rękopisów opracowywana pod kątem treści listów, należy tu też posługiwać się indeksem osobowym. Przy wszystkich przywołanych nazwiskach starałam się podać choćby przybliżone daty i dane biograficzne. W stosunku do rękopisów nie opracowanych nie zawsze niestety było to możliwe.

Od rozbiorów do I wojny światowej

Najwcześniejszą falę emigracji politycznej w jej nowoczesnym rozumieniu spowodowała wojna polsko-rosyjska 1792 r. i III rozbiór Polski w 1795 r. Uciekinierzy, którym pobyt w kraju zajętym przez Rosjan groził co najmniej wcieleniem do rosyjskiego wojska, a najpewniej więzieniem, kierowali się przede wszystkim do Szwecji, Turcji, Włoch i Francji. Z tymi wydarzeniami związana jest obfita, częściowo szyfrowana, korespondencja senatora Stanisława Sołtyka (1751-1833) z żoną Karoliną z Sapiehów z okresu jego poselstwa, uwięzienia i ucieczki przez Wiedeń do Włoch. W efekcie tych samych wydarzeń znalazł się w Ameryce pisarz, publicysta i polityk, Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841). W swych pamiętnikach „Podróż po Ameryce 1797-1799” opisał wczesny okresu historii Stanów Zjednoczonych, tego też dotyczy ciekawy list Niemcewicza do Adama Kazimierza Czartoryskiego pisany z Filadelfii w 1798 r.

Fala Wielkiej Emigracji po upadku Powstania Listopadowego skierowała się w 1832 r. na zachód Europy, przede wszystkim do Francji. Liczebność i aktywność tej grupy spowodowała, że źródła do jej dziejów znajdują się w niemal wszystkich spuściznach i kolekcjach XIX i XX w. Także Wiosna Ludów i wydarzenia lat 1848-1849 wywołały falę emigracyjną, która złączyła się z emigrantami polistopadowymi. Po 1863 r. dołączyła do nich następna tragiczna grupa uciekinierów — byłych uczestników Powstania Styczniowego. Przez cały XIX w. dzielili oni wspólny los we Francji, Belgii, Szwajcarii, Anglii i Stanach Zjednoczonych, wszędzie szukając dróg do walki „o waszą i naszą wolność”. Wśród pozostawionych przez nich materiałów w zbiorach Biblioteki Narodowej większe zespoły stanowią: spuścizna Joachima Lelewela, korespondencja Seweryna Goszczyńskiego, spuścizny Piotra Falkenhagen-Zaleskiego, Aleksandra Grabowskiego, Józefa Ludwika Hauke-Bosaka, Ludwika Janowskiego, Teki Adama Mieleszki-Maliszkiewicza, fragmenty spuścizn różnych członków rodziny Machczyńskich, spuścizna i zbiory Aleksandra Czołowskiego.

Dorobek największych emigracyjnych twórców romantycznych jest na skutek zniszczeń II wojny stosunkowo skromnie reprezentowany w naszych zbiorach. Oprócz odpisów zachowały się tylko cztery autografy utworów Adama Mickiewicza, trochę listów i korespondencji. Wiele rękopisów Mickiewicza spłonęło wśród zbiorów biblioteki rapperswilskiej. Ten sam los spotkał największą część spuścizny Zygmunta Krasińskiego, którego rękopisy znajdowały się przede wszystkim w Bibliotece Ordynacji Krasińskich, niemal doszczętnie spalonej w czasie II wojny. Ocalał jedynie fragment korespondencji i trochę listów dziś włączonych do zbiorów Biblioteki Narodowej. Autografy czterech utworów, odpisy, nieco materiałów biograficznych, trochę listów i korespondencji — to wszystko, co pozostało z bogatej spuścizny Juliusza Słowackiego. Wśród listów znajduje się najcenniejszy dziś fragment — siedem listów skierowanych do przyjaciela, lekarza Antoniego Hłuszniewicza (1793-1861), w tym list ostatni, wołanie o pomoc napisane słabnącą już ręką na osiem godzin przed śmiercią wielkiego romantyka. Tych kilka kartek ocalało w nie wyjaśniony do dziś sposób z jednego z tomów korespondencji Hłuszniewicza przechowywanej do wojny w kolekcji batignolskiej Biblioteki Narodowej; reszta spłonęła. Najmniej, bo jedynie kilka listów i niewielki fragment korespondencji związanych z Fryderykiem Chopinem znajduje się w zbiorach rękopiśmiennych; jego autografy nutowe przechowywane są w zbiorach muzycznych Biblioteki Narodowej. Najobszerniej natomiast przedstawia się spuścizna Cypriana Kamila Norwida przekazana Bibliotece w czasie okupacji wraz ze zbiorami Zenona Przesmyckiego i uzupełniona jego pracami na temat tego poety. Zawiera autografy utworów, odpisy, materiały biograficzne oraz korespondencję i listy.

Wiedzę o środowisku literackim wielkich romantyków i łączących wielu z nich przeżyciach religijnych w kręgu Andrzeja Towiańskiego uzupełnia fragment spuścizny Seweryna Goszczyńskiego (1801-1876), pisarza, działacza politycznego, uczestnika Powstania Listopadowego; obejmuje lata 1833-1875. Jego korespondencja oraz zachowane w papierach listy różnych osób pochodzą z lat 1840-1866. Materiały te dotyczą jego działalności emigracyjnej i uczestnictwa w ruchu towiańczyków. Zachowany fragment pochodzi z bardzo bogatej korespondencji Seweryna Goszczyńskiego, która spłonęła wraz ze zbiorami rapperswilskimi. Z papierów osobistych Goszczyńskiego ocalały także „Książki przychodu i rozchodu” z lat 1863-1875 oraz kilka listów w korespondencjach różnych osób. W tej sytuacji trudno przecenić wartość sporządzonych przez Józefa Komendę (1890-1920), polonistę i długoletniego bibliotekarza w Rapperswilu, odpisów z nie istniejących dziś Tek Goszczyńskiego. Są to odpisy materiałów dotyczących życia i twórczości Goszczyńskiego oraz jego związków z towiańczykami.

Z następnym pokoleniem Mickiewiczów związany jest niewielki fragment spuścizny Władysława (1838-1926), syna Adama, księgarza, bibliotekarza, publicysty, dyrektora Biblioteki Polskiej w Paryżu, zawierający tłumaczenia pamiętników, dokumenty i rachunki Księgarni Luksemburskiej w Paryżu z lat 1866-1877 oraz jego pojedyncze listy do różnych osób. Pobyt w domu Władysławostwa Mickiewiczów w latach 1908-1918, poznane tam środowisko paryskiej emigracji, opisuje we wspomnieniach nauczycielka muzyki Zofia Kruszewska (1871-1919). Na spuściznę blisko związanego z rodziną Mickiewiczów paryskiego bankowca Piotra Falkenhagen-Zaleskiego (1809-1883), prawnika i ekonomisty, składają się jego prace, papiery i korespondencja Domu Bankowego w Paryżu oraz korespondencja jego i jego żony, Marii z Korzeniowskich z lat 1858-1898. Uzupełnia ten zbiór źródeł niewielki fragment korespondencji z lat 1831-1864 Maurycego Prozora (1801-1886), naczelnika powstania kowieńskiego 1831 r., emigranta we Francji, stronnika Hotelu Lambert, otrzymany przez Bibliotekę w darze w 1996 r.

Nestorem i autorytetem w środowisku wychodźców we Francji i Belgii był Joachim Lelewel (1786-1861). Znaczny fragment jego spuścizny znajdujący się w zbiorach Biblioteki Narodowej związany jest z jego działalnością naukową, polityczną i pedagogiczną, część pism i papierów dotyczy zbiorów przekazanych bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego.

Podarowana Bibliotece w 1948 r. przez wielką przyjaciółkę Polski Rosę Bailly spuścizna Aleksandra Grabowskiego (1810-1876), lekarza i działacza emigracyjnego, założyciela Polskiego Towarzystwa Literackiego w Dijon, Towarzystwa Dobroczynności, papiery innych emigrantów przekazane przez nich Grabowskiemu, obejmuje materiały z drugiej połowy XIX w. Zawiera drobne rękopisy różnych utworów, pieśni, odpisy z druków, druki, ulotki, wycinki prasowe, materiały majątkowe i korespondencję Grabowskiego i jego rodziny. Źródła do dziejów Polskiego Towarzystwa Literackiego w Dijon uzupełnił niewielki zbiorek dokumentów tego Towarzystwa nabyty w 1996 r. do naszych zbiorów.

Ogromną ilość ważnych dla tematu informacji znaleźć można w tzw. Tekach Mieleszki — Adama Mieleszki-Maliszkiewicza (1829-1899), archeologa i kolekcjonera, który zebrał wiele bardzo interesujących materiałów dotyczących dziejów Powstania Styczniowego, emigracji popowstaniowej i zesłańców. Są to przeważnie odpisy.

Największym zespołem zawierającym dokumentację szerokiej działalności emigracyjnej jest spuścizna gen. Józefa Hauke-Bosaka (1834-1871), dowódcy w Powstaniu Styczniowym, działacza emigracyjnego, dowódcy francuskiego w wojnie z Prusami w 1871 r. Znajdują się w niej ponadto jego papiery i prace publicystyczne, a także obszerna korespondencja.

Bardzo wiele materiałów do dziejów emigracji polskiej we Francji i Szwajcarii zawierają spuścizna i zbiory Aleksandra Czołowskiego (1865-1944), historyka, archiwisty i muzeologa, rozdzielone dziś między Bibliotekę Narodową, Bibliotekę Ossolineum i Archiwum Główne Akt Dawnych. Są to m.in. zgromadzone przez Czołowskiego w oryginałach i odpisach materiały do biografii emigrantów, także korespondencja różnych osób z lat 1867-1913. W części znajdującej się w Bibliotece Narodowej większe całości stanowią: fragment spuścizny Agatona Gillera (1831-1887), dziennikarza, działacza politycznego, zesłańca, emigranta po Powstaniu Styczniowym w Niemczech — zapiski od 1867 r., notatki dotyczące emigrantów z lat 1884-1885; fragment korespondencji płka Bolesława Dłuskiego (1826-1905), emigranta po Powstaniu Styczniowym we Francji i w Belgii, dotyczący przekazania broni dla powstańców na Litwie; wspomnienia Feliksa Riedla (ur. ok. 1845 r.) z Powstania Styczniowego i drogi na zesłanie sięgające 1917 r.; publicysty i historyka Władysława Zawadzkiego (1824-1891) „Wspomnienie o ks. kanoniku K. G. Kotkowskim” (1814-1875), członku władz Powstania Styczniowego, emigrancie we Francji; biografia powstańcza Władysława Żukotyńskiego, porucznika w Powstaniu Styczniowym, emigranta w Rumunii i we Francji; listy do Wandy... z lat 18691871 Andrzeja Towiańskiego (1799-1878), pisarza i filozofa mistycznego, przebywającego od 1840 r. na emigracji w Paryżu, Belgii, Anglii i Szwajcarii. Spuścizna A. Czołowskiego obejmuje także materiały dotyczące jego działalności jako członka Rady Muzealnej w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu w latach 1910-1911 oraz zarządu tego Muzeum.

W rodzinnym archiwum Machczyńskich znajdują się przede wszystkim materiały po Antoninie Machczyńskiej (1836?-1919), która jako nauczycielka w latach 1860-1864 przebywała w Paryżu w Instytucie Panien Polskich przy Hotelu Lambert i tam zetknęła się z największymi przedstawicielami emigracji polskiej z kręgu rodziny Czartoryskich. Zachowały się jej listy, dzienniki i wspomnienia dotyczące tego okresu. Ona też pozostawiła wspomnienie o bracie Edwardzie (1836?-1873), poecie i emigrancie po Powstaniu 1863 r., uzupełniające jego kilka wierszy i garść listów. Niewiele więcej, trochę dokumentów wojskowych, pozostało po innym emigrancie, Romanie Machczyńskim (1803-1834), zmarłym w zakładzie dla emigrantów w Gaillac we Francji.

W mniejszych fragmentach zachowały się materiały po takich działaczach, jak: Ludwik Nabielak (1804-1883), działacz patriotyczny, poeta, krytyk literacki, członek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, towiańczyk — korespondencja i notatki; Maciej Roguski, podporucznik, emigrant po Powstaniu Listopadowym — dokumenty i listy z lat 1832-1863; Władysław Kościelski Sefer-pasza (1818-1895), uczestnik Powstania Wielkopolskiego w 1848 r., potem agent Hotelu Lambert na Bałkanach i w Turcji, generał w służbie tureckiej — niewielki fragment korespondencji z czasu pobytu na Bliskim Wschodzie; Ludwik Mierosławski (1814-1878), generał, dowódca w Powstaniu Wielkopolskim 1848 r., działacz emigracyjny — fragment spuścizny zachowany z biblioteki rapperswilskiej oraz list Giuseppe Garibaldiego (1807-1882); Aleksander Guttry (18131891), działacz polityczny, uczestnik powstań narodowych XIX w., komisarz Rządu Narodowego na Francję i Anglię — fragment korespondencji zawierający drobne druki emigracyjne; Wincenty Łukaszewicz (Lni. po 1912), pułkownik w Powstaniu Styczniowym — korespondencja z okresu pobytu na emigracji i z emigrantami po powrocie do kraju z lat 1864-1912; Bolesław Limanowski (1835-1935), działacz socjalistyczny, historyk, socjolog, publicysta, w latach 1861-1867 zesłaniec, od 1878 r. emigrant we Francji — korespondencja, notatki, papiery, pamiętnik, dziennik z lat 1835-1928; Józef Gałęzowski (1834-1916), członek Rządu Narodowego, działacz emigracyjny, prezes Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu, finansista, kolekcjoner — kilka listów i notat; Ignacy Żegota Bohdanowicz — listy z lat 1877-1892 w sprawie Legionu Polskiego w Turcji w 1877 r., Rządu Narodowego oraz luźne zapiski. Wielu drobnych wiadomości spodziewać się można w nie opracowanych jeszcze „Albumach osobliwości” cenionej malarki Zofii z Chodkiewiczów Ossolińskiej (zm. 1871 r.), sporządzonych przez nią w latach 1828 i 1835-1839 w Dreźnie i w Paryżu.

Z ponad tysiąca pamiętników przechowywanych w zbiorach biblioteki kilkanaście zostało napisanych przez emigrantów po powstaniach XIX w. Są wśród nich dzienniki Karola Ruprechta (1821-1875), działacza patriotycznego, zesłańca, członka Rządu Narodowego, emigranta we Francji, prowadzone w Paryżu w latach 1873-1874; barwne wspomnienia Kazimierza Bielańskiego (ur. 1831 r.), robiącego interesy w Australii, a także emigranta w Turcji, bojownika kolejnych powstań Karola Kality (1830-1920). Nie mniej interesujący jest pamiętnik powstańca z 1831 r. Józefa Mrozowskiego (ur. ok. 1813 r.), emigranta we Francji, który w 1848 r. na czele paryskich robotników zdobywał Luwr, a także anonimowe „Wspomnienie pośmiertne” podpisane „Jeden z członków gminy polskiej w Monachium”, które przedstawia sylwetkę Antoniego Mycielskiego, uczestnika Powstania Styczniowego i Komuny Paryskiej. Bronisław Ryx (ur. 1837 r.) powstaniec 1863 r., emigrant do 1870 r. pozostawił „Wspomnienia z lat dziecinnych, młodości i starości”, zawierające m.in. oryginalne pisma Komisarza Rządu Narodowego w Niemczech z 1864 r., a Józef Feliks Zieliński (1808-1878), kapitan doby Powstania Listopadowego, znany później jako Izzetbej, emigrant we Francji — „Wspomnienia z tułactwa” dotyczące powstania i emigracji wojskowej we Francji. Środowisko emigrantów paryskich sportretował także Mieczysław Orłowicz we „Wspomnieniach po powrocie z Paryża do kraju. 1903-1908”.

Osobną, niewielką grupę materiałów stanowią papiery zawierające informacje o działalności polskich organizacji i instytucji emigracyjnych różnego typu. Są to papiery Dozoru Polskiego w Genewie z lat 1839-1857, odczyty dotyczące historii Polski z roku 1876 Towarzystwa Polaków we Frankenbergu (Saksonia), list Marii Konopnickiej do członka Komitetu Obchodów Setnej Rocznicy Konstytucji 3 Maja w Zurychu (1891). Uzupełnienie wiedzy o instytucjonalnej aktywności Polaków na emigracji stanowią materiały do bibliografii polskich czasopism emigracyjnych po 1831 r., zebrane przez bibliotekarza i bibliofila Władysława Strzembosza (1875-1917), a także dotyczące Biblioteki Polskiej w Paryżu papiery ze spuścizny Stanisława Piotra Koczorowskiego (1888-1958), bibliotekarza i bibliofila, długoletniego jej pracownika. Należy tu wspomnieć o niewielkiej części archiwaliów związanych z funkcjonowaniem w XIX w. Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu, zawierającym fragmenty inwentarzy zbiorów, regesty niektórych dokumentów, korespondencję zarządu Muzeum oraz materiały informacyjno-sprawozdawcze. Rozszerzeniem wiedzy o działalności tej niezmiernie zasłużonej placówki są materiały pozostawione przez osoby blisko związane z jej funkcjonowaniem, takie jak Henryk Bukowski (1839-1900), emigrant po Powstaniu Styczniowym, właściciel antykwariatu w Sztokholmie, czy Aleksander Dienheim-Szczawiński-Brochocki (1841-1907), emigrant we Włoszech po Powstaniu Styczniowym, członek Rady Muzealnej.

Okres międzywojenny

Okres historii dziewiętnastowiecznej emigracji zamknęły definitywnie I wojna światowa i odrodzenie państwa polskiego, które umożliwiły powrót do kraju. Wielu emigrantów wracało wraz z Armią Błękitną. Spuścizna jej twórcy, gen. Józefa Hallera (1873-1960), licząca 65 j., zawiera materiały dotyczące tworzenia Armii we Francji i materiały do działalności już w Polsce. Troska o dalsze losy żołnierzy po demobilizacji hallerczyków w USA i Europie Zachodniej, materiały związane z wizytą gen. Hallera w Stanach Zjednoczonych w 1923 r., medale i odznaczenia dla hallerczyków, materiały dotyczące zagród kościuszkowskich i działek dla Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, osadnictwa wojskowego i zapomóg dla żołnierzy, funkcjonowania biura generała i organizowania pomocy kombatantom stanowią trzon tego znakomitego archiwum. Informacje istotne dla wracających z Francji zawierało opracowanie Edwarda Muszalskiego „Prawo odszkodowań we Francji w związku z wojną 1914-1918”.

Spuścizna Ludwika Janowskiego (1878-1921), historyka kultury, profesora Uniwersytetu Wileńskiego, związana jest z działalnością na emigracji w Szwajcarii w czasie I wojny światowej. Jego korespondencja dotyczy wydawnictwa La Pologne et la Guerre, Centralnej Agencji Stowarzyszeń Polskich i Towarzystwa Patriotów Polskich. Zebrał on także bogate materiały do historii emigracji polskiej we Francji, m.in. fragmenty i odpisy listów i korespondencji Leonarda Chodźki (1800-1871), historyka i publicysty emigracyjnego i in. członków rodziny Chodźków. Materiały Leonarda Chodźki to m.in. opracowanie dotyczące Powstania Kościuszkowskiego na podstawie pamiętników gen. Jana Henryka Dąbrowskiego (1755-1818) oraz korespondencja ze Stanisławem Truszkowskim.

Początek XX w. aż po lata dwudzieste to czasy, gdy środowisko artystyczne Francji, przede wszystkim Paryża, przyciągało wielu polskich twórców. Z tego okresu pobytu we Francji pochodzi fragment korespondencji powieściopisarza i publicysty Wacława Gąsiorowskiego (1869-1939), który od 1904 r. przebywał we Francji, a od 1921 r. w Stanach Zjednoczonych. Środowiska artystyczne z tego samego okresu wspominają poeta i powieściopisarz Mieczysław Smolarski (1888-1981), Maria Skrochowska (ur. 1881 r.), która w latach 1912-1945 pracowała w Ambasadzie Polskiej w Paryżu, a także instruktor teatralny Antoni Piekarski, który ok. 1930 r. pracował wśród emigrantów we Francji.

Obszerny, liczący blisko 60 j., fragment spuścizny Stanisława Piotra Koczo-rowskiego (1888-1958), bibliotekarza i bibliofila, dotyczy w znacznej części jego pracy w Bibliotece Polskiej w Paryżu w latach dwudziestych oraz trzydziestych i działalności wśród ludzi książki. Był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Paryżu i ten właśnie wątek wiąże jego spuściznę ze spuścizną przyjaciela, Samuela Fryderyka Tyszkiewicza (18891954), bibliofila, wydawcy i artysty książki, twórcy Oficyny Florenckiej. W spuściźnie tego ostatniego, oprócz materiałów dotyczących Oficyny Florenckiej i jego włoskiej działalności, znajduje się dziewięć numerów „Biuletynu Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki” z lat 1946-1952.

Dla Anglii źródłem informacji o życiu artystycznym Polonii przełomu wieków mogą być wspomnienia Jadwigi Ostromęckiej (1862-1944), która podróżując z rodziną Witolda Lutosławskiego odwiedziła Londyn w 1911 r. Natomiast w pamiętnikach Eweliny Jełowickiej (zm. 1965 r.) znalazły się refleksje dotyczące pomocy bezrobotnym Polakom w Paryżu w latach 1932-1935.

Znajdujący się w Bibliotece Narodowej niewielki fragment bogatej spuścizny Zygmunta Lubicz Zaleskiego (1882-1967), poety, krytyka, historyka literatury, delegata Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego we Francji, łączy dwa okresy jego działalności. „Dzienniki” z lat 1904-1925 zawierają wiele informacji o jego działalności w środowiskach artystycznych i Polonii we Francji, a „Wspomnienia” z lat 1939-1945 dotyczą jego udziału w ruchu oporu we Francji w czasie II wojny światowej.

Jedynym rękopisem zawierającym informacje o Polonii w Niemczech jest biogram harcmistrza Józefa Kwietniewskiego, naczelnika Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech w latach 1926-1935.

Najbogatsze w wiadomości dotyczące Polaków osiadłych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej są korespondencja i zbiory Leona Orłowskiego (1891-1976), długoletniego sekretarza Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku, a następnie w Pittsburgu. Utrzymywał on rozległe kontakty z emigracją i Polonią, zbierał materiały jej dotyczące, pisał na ten temat artykuły. Znalazły się w jego zbiorach spuścizny Jana Tyssowskiego (1811-1857), członka Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, współtwórcy Towarzystwa Demokratycznego Wygnańców w Ameryce w 1852 r., Henryka Kałussowskiego (1806-1894), działacza Wielkiej Emigracji w Belgii i Stanach Zjednoczonych, organizatora Polonii amerykańskiej. W korespondencji H. Kałussowskiego osobny fragment stanowią listy Henryka Dmochowskiego (18101863), rzeźbiarza i działacza emigracyjnego. Maszynopisy artykułów dziennikarza, literata i działacza polonijnego w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. Mieczysława Haima (1888-1949) uzupełniają maszynopisy i rękopisy prac Leona Orłowskiego, także dotyczące Polaków w Stanach Zjednoczonych. Osobną jednostkę stanowią zebrane przez Orłowskiego drobne materiały mówiące o emigracji polskiej i kontaktach polsko-amerykańskich. Zebrane przez Orłowskiego materiały dotyczące amerykańskiej Polonii okresu przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości uzupełnia mowa na sejmie polskim w Bufallo, wygłoszona w 1919 r. przez Franciszka Pułaskiego (1875-1921), historyka i pierwszego ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w USA z lat 1919-1921.

Bardzo wiele informacji zawierają materiały pozostawione przez osoby utrzymujące kontakt z emigrantami, działające wśród Polonii, uczestniczące we wspólnych polsko-amerykańskich przedsięwzięciach. Takim był Ludwik Kulczycki (1866-1941), socjolog i działacz socjalistyczny, który o swej współpracy z emigracją pisze w pamiętnikach z lat 1870-1893, czy powieściopisarz Wacław Sieroszewski (1850-1945), w latach 1879-1900 zesłany na Syberię, utrzymujący szerokie kontakty z emigrantami (sześciotomowa korespondencja z lat 19021934, notatki, papiery osobiste, twórczość). Takim źródłem są dzienniki księdza Józefa Rokosznego (1870-1931), teologa i kanonika sandomierskiego, który w 1930 r. pracował wśród Polonii amerykańskiej jako instruktor oświatowy. Wiadomości o tym można odnaleźć w jego dziennikach. Już wcześniej, w 1913 r. wizytował w Danii ośrodki polskiej emigracji zarobkowej. Są też źródłem informacji wspomnienia Romana Pilarza (ur. 1882), nauczyciela i dziennikarza, sekretarza Polsko-Amerykańskiego Biura Informacyjno-Prasowego, który w 1936 r. odwiedzał Chicago i Amerykę, a następnie opisał to w swych wspomnieniach. Także ok. 1936 r. Czesław Strzelecki opracował „Plan organizacji teatru polskiego w Chicago”. Z kolei Roman Kutyłowski (18951976), agronom, działacz emigracyjny, dyrektor Gdynia—Ameryka Lines w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie, pozostawił odezwę i dane liczbowe o emigrantach polskich w USA z 1940r.

Wspomnienia z pobytów za granicą i kontaktów z Polonią zawierają pamiętniki Kazimierza Grochowskiego (1875-1937), inżyniera górnika i działacza polonijnego na Dalekim Wschodzie oraz sprawozdania Antoniego Wiącka (1897-1975), jednego z organizatorów szkolnictwa polonijnego we Francji w okresie międzywojennym, emigranta w Anglii po II wojnie.

Okres od II wojny do współczesności

W dziejach emigracji bardzo wyraźną cezurę stanowi okres II wojny światowej. Krótkotrwała w zamiarze ucieczka zamieniła się w lata i dziesiątki lat wygnania. Trudne drogi, wyjątkowe wydarzenia, skomplikowane wybory — sytuacje, w których znaleźli się uciekinierzy, prowokowały do utrwalania przeżyć na piśmie. Kontakt listowny z bliskimi, funkcjonowanie emigracyjnych instytucji zostały nam przekazane w postaci archiwów organizacji, osobistych spuścizn i pamiętników.

Takimi właśnie wojennymi wspomnieniami są pamiętnik Ireny Strzałkowskiej (ur. ok. 1910 r.), opisujące drogę przez Węgry do Anglii, pamiętnik Ryszarda Kuleszy (1909-1989), oficera WP pełniącego swą wojenną służbę w Szkocji, tak jak i Stanisława Gawlikowskiego (1899-1957), Tadeusza Rakusy-Suszczewskiego (1903-1990), płka Adama L. Sokołowskiego (1896-1979), Juliusza L. Englerta. „Wspomnienia żołnierza emigranta” z lat 1918-1945 przedstawiają bogactwo wojennych i powojennych losów Jerzego Feliksa Szymańskiego (1909-1995), pierwszego emisariusza Naczelnego Wodza do kraju, szkolącego „cichociemnych”, emigranta w Anglii. Służba dyplomatyczna w Londynie w latach 1921-1924 dawała Adamowi M. Kruczkiewiczowi (ur. 1891 r.) szerokie pole do kontaktów z Polakami w Anglii, tak jak i potem konsulat polski w Berlinie w latach 1936-1938 i opieka nad obozami jeńców polskich na terenie Niemiec w latach wojny. Złożone w Bibliotece Narodowej wspomnienia dotyczą tych wydarzeń.

Jedną z barwniejszych postaci, którą losy rzuciły do Anglii, była Olga z Drahnowskich Małkowska (1888-1979). Inicjatorka polskiego skautingu, działaczka niepodległościowa, uciekinierka w Wiedniu, potem we Francji, wylądowała w 1915 r. w Chicago, gdzie wśród Polonii zakładała drużyny skautowe. Do Anglii dotarła w 1919 r. i oddała się najpierw organizowaniu szkoły polskiej, a potem już w czasie wojny Domu Dziecka Polskiego w Devon. Jej „Wspomnienia” obejmują lata 1915-1950.

Rodzajem pamiętnika są „Listy z Anglii” z lat 1939-1945 Jana Dąbrowskiego, podobnie jak i obszerny list ppłk Kazimierza M. Kielicha (1900-1941) do żony, który przekazano jej wraz z garścią osobistych dokumentów po jego żołnierskiej śmierci. Szeroką panoramę wojennych losów skreśliła malarka Zofia Romerowa z Dembowskich (1885-1972), żona Eugeniusza (1871-1943), prawnika i działacza politycznego na Litwie, autora pamiętników i dzienników, których część dotyczy wywiezienia w głąb Rosji 1941-1942. Jej wspomnienia i dziennik dokumentują nie tylko działalność przedwojenną męża i tragiczne losy wygnańca w Rosji aż po śmierć w Iranie w 1943 r., ale także własne dalsze dzieje na emigracji w Anglii i Ameryce. Podobnie ułożyły się początkowe losy językoznawcy prof. Waleriana Kwiatkowskiego (1893-1974), który ostatecznie znalazł się w Anglii i całe swe siły poświęcił Polskiemu Uniwersytetowi na Obczyźnie, a potem założonej przez siebie Fundacji Kasprowiczowskiej; córka przekazała jego spuściznę Bibliotece Narodowej. Aktywność emigrantów wyrażała się także w intensywnych działaniach politycznych. Funkcjonowanie Polskiego Stronnictwa Ludowego we Francji stanowi treść fragmentu archiwum z początku lat pięćdziesiątych zgromadzonego przez jej działacza Wacława Sorokę (ur. 1917 r.), prawnika, żołnierza Armii Krajowej, emigranta od 1946 r.

Drogi wielu wojennych uciekinierów wiodły przez Bliski Wschód. Piotr Rysiewicz (ur. 1890 r.) opisał w swych dziennikach z Palestyny m.in. funkcjonowanie Liceum Polskiego w Jerozolimie. Z tego terenu pochodzą „Materiały do działalności Sekcji Kulturalno-Oświatowej przy Komitecie Uchodźców Polskich w Tel-Avivie” oraz „Lista uchodźców polskich na terenie Palestyny” z 1946 r.

Dla części żołnierzy i polityków powrót do powojennej Polski był szczególnie utrudniony. Losy tego właśnie środowiska zostały opisane w dziennikach Janiny Rodziewiczówny (1890-1946), która w latach 1921-1946 pracowała w służbie dyplomatycznej Rzeczypospolitej Polskiej na placówkach w Berlinie, Frankfurcie, Królewcu, Hadze, Londynie i Lyonie, a także w pamiętnikach Zofii Zaleskiej z Borakowskich (1895-1974), dziennikarki związanej z Rządem RP na Uchodźstwie. „Początek i koniec Rządu emigracyjnego” opracował Wacław Bitner (ur. 1893 r.), członek tego rządu, polityk chadecki, potem redaktor jednego z polonijnych tygodników w Stanach Zjednoczonych.

Pewna grupa Polaków pozostała na emigracji w Afryce. W zbiorach Biblioteki Narodowej znajdują się „Materiały do działalności kół krajoznawczych organizowanych w Afryce przez Delegaturę Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w Nairobi” oraz „Kronika życia uchodźców Polskich w Rodezji Północnej zebrana i spisana na podstawie raportów przez kierownika Ekspozytury Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej Wacława Korabiewicza, a ozdobiona przez Romana Czarnego” po 1945 r.

W 1997 r. zbiory rękopisów BN wzbogaciły się o listy do rodziny w kraju Zygmunta Bończy Tomaszewskiego (1873-1910) pisane w latach 1899-1909 z egzotycznych Indii Holenderskich (Indonezji), gdzie pracował w przemyśle naftowym. Nadesłał je syn, przedstawiciel Polonii australijskiej. Przekazywane stopniowo do zbiorów Biblioteki Narodowej papiery Leszka Jana Wójcickiego z lat 1932-1995, korespondencja, twórczość, drobne druki i czasopisma dokumentują najnowsze dzieje Polonii australijskiej

Bardzo interesujące i różnorodne materiały do życia i działalności Stanisława Plenia (1908-1979) dotyczą przede wszystkim jego pracy jako dyrygenta polskich chórów w Australii, gdzie znalazł się po II wojnie światowej. Stosunkowo niewiele materiałów dotyczy Polaków, którzy swą drugą ojczyznę znaleźli w Kanadzie. Są to: nie wydany t. 3 „Pamiętników emigrantów”, złożony w darze przez Marią Dąbrowską, a także wspomnienia Kazimierza Brzezińskiego (ur. 1912 r.) i Heleny z Romerów Rankiewiczowej (1919-1997). Z najnowszego okresu: z lat 1985-1989, pochodzi korespondencja polskiej poetki z Kanady Heleny Burchackiej-Laufer.

Niewątpliwie najwięcej powojennych materiałów związanych jest z Polonią w Stanach Zjednoczonych Ameryki, najliczniejszą, wspartą na dawniejszej emigracji i politycznej, i zarobkowej, tworzącą prężne organizacje utrzymujące szerokie kontakty z Krajem. Do najcenniejszych trzeba zaliczyć fragment spuścizny, przebywającego na emigracji od 1939 r., poety Kazimierza Wierzyńskiego (1894-1969), zawierający rękopisy jego opowiadań, esejów, egzemplarz korektowy „Pamiętnika miłości”, a także bardzo szczegółowe kalendarium jego lat emigracyjnych. Po II wojnie na emigracji w Ameryce znalazł się autor tomu wspomnień Jan Bienikiewicz (ur. 1918 r.). Po latach pracy naukowej w placówkach badawczych Szwajcarii, Niemiec, Anglii i Francji w 1939 r. w Stanach Zjednoczonych osiadł wybitny polski farmaceuta prof. Kazimierz Funk (ur. 1884 r.), założyciel fundacji finansującej medyczne badania naukowe. Drobne materiały biograficzne stanowią źródło informacji o jego osiągnięciach. Innego rodzaju źródłem są odpisy listów Marii Dulęby do różnych osób z lat 19881992, stanowiące rodzaj ułożonych w formie listów- rozważań emigrantki. Spośród Polonii amerykańskiej i australijskiej wywodzą się autorzy listów do Ryszarda i Joanny Mackiewiczów. W ich korespondencji z lat 1965-1987 znajdują się listy m.in. Stanisława R. Gordona, prezesa Koła AK w stanie New Jersey i Jadwigi Świrskiej, nauczycielki polskiej w Chicago. W Stanach Zjednoczonych znalazł się Bronisław Przyłuski (1905-1980), żołnierz, poeta, współpracownik Radia „Wolna Europa”, twórca bogatej spuścizny podarowanej Bibliotece w latach 1993-1996. Z czasów najnowszych pochodzi złożony w latach 1976-1996 w darze przez dra Edwarda C. Różańskiego (zm. 1996 r.) z Chicago i jego małżonkę Lodę bardzo obszerny, nie opracowany jeszcze zespół materiałów dotyczących dziejów czasopisma polonijnego „Jaskółka”, organizacji obchodów Roku Kopernikowskiego w Stanach Zjednoczonych, obchodów dwustolecia przybycia Kazimierza Pułaskiego do Ameryki w 1978 r., obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski, pamięci o Tadeuszu Kościuszce. Osobną jednostkę stanowi obszerna korespondencja E. C. Różańskiego z lat 1958-1978, dotycząca przede wszystkim jego pracy wśród Polonii amerykańskiej i działalności jako prezesa Kongresu Polonii w stanie Illinois. Świadectwem jeszcze innego rodzaju działalności jest przekazane do zbiorów przez Józefa de Virion archiwum Koła Filistrów Polskich Korporacji Akademickich z Chicago. Ta niewielka organizacja przez lata działała prężnie i dawała duchowe oparcie sporej grupie emigrantów.

Zespołem zawierającym najwięcej informacji o emigrantach i Polonii, jej położeniu, stosunkach szczególnie w okresie powojennym w Stanach Zjednoczonych, a także kontaktach z krajem, jest niewątpliwie Archiwum Aleksandra Janty-Połczyńskiego (1908-1974), publicysty, poety, kolekcjonera i znawcy sztuki, wybitnego działacza emigracyjnego. Oprócz twórczości, materiałów warsztatowych i dokumentacji działalności twórcy zbioru, jądro archiwum stanowi ogromna korespondencja. Wśród ponad 6000 listów znaleźć można nazwiska Polaków i ich przyjaciół z całego niemal świata, wśród nich Jerzego Giedroycia, Karla Dedeciusa, Tymona Terleckiego, Czesława Miłosza. Ten hojny dar złożyła Bibliotece Narodowej Walentyna Janta-Połczyńska w 1997 r. Związany blisko z Aleksandrem Janta-Połczyńskim filozof i orientalista Bolesław Szcześniak (1908-1996) przekazał do zbiorów swe obszerne „Dzienniki”. Ich zapisy dokumentują m.in. okres jego służby dyplomatycznej w Japonii i w Londynie w latach 1937-1942 oraz działalności na emigracji w Ameryce w latach 1952-1990.

Emigranci, opuszczający od lat siedemdziesiątych XIX w. ziemie polskie z przyczyn ekonomicznych, pozostawili po sobie o wiele mniej materiałów niż emigracja zwana polityczną. Niemniej w Bibliotece Narodowej znajduje się kilka zespołów i pojedynczych rękopisów ukazujących dzieje tej grupy wychodźców. Niewątpliwie największa i najciekawsza jest spuścizna Macieja Czuły, publicysty, działacza ludowego, zawierająca jego pamiętnik dotyczący m.in. emigracji zarobkowej w Niemczech, na Morawach i Bukowinie, jego papiery osobiste oraz korespondencję z lat 1910-1948. Podobnego rodzaju wiadomości zawierają dwa tomy wspomnień Bernarda Chrzanowskiego (18611944), adwokata, poznańskiego działacza społecznego i oświatowego, a także „Dziennik wizytacji ośrodków polskiej emigracji zarobkowej w Danii” w 1913 r. księdza Józefa Rokosznego, którego sylwetkę przedstawiamy przy omawianiu jego działań wśród Polonii amerykańskiej.

Miejscem osiedlenia dużej grupy wychodźców była Brazylia. W naszych zbiorach najwcześniejszego okresu dotyczy korespondencja z lat 1907-1908 dla „Kuriera Warszawskiego” krytyka i publicysty Ludwika Włodka (1869-1922), poruszająca sprawy emigracji zarobkowej. Dwadzieścia lat później brazylijską Polonię bardzo barwnie przedstawił w swych wspomnieniach warszawski krawiec Czesław Zieliński (1896-1985), aktor teatru amatorskiego, który od 1926 r. przez 40 lat był jednym z animatorów życia kulturalnego. Bardzo interesujący obraz tego kraju wylania się z materiałów Józefa i Marii Kietlińskich. Teka zawiera teksty opowiadań, korespondencje i reportaże z Brazylii z lat 1924-1962. Po II wojnie światowej w Brazylii osiadł na emigracji autor obszernego dziennika z lat 1941-1961, podróżnik, naczelnik wydziału polityki emigracyjnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach trzydziestych, Apoloniusz Zarychta (1899-1972). Po Powstaniu Warszawskim do Argentyny losy zawiodły Józefę Radzymińską (ur. 1921 r.), poetkę, powieściopisarkę, autorkę dzienników z lat 1945-1991. W siedzibie Związku Kombatantów w Buenos Aires wygłosił prelekcję na temat mniejszości polskiej na Litwie emigrant Tadeusz Butler. Kopia tego referatu na bibułce została przekazana Bibliotece w latach siedemdziesiątych. Także po II wojnie znalazł się na emigracji w Argentynie uczestnik bitwy o Anglię, ppłk Kazimierz H. Angerman (1898-1982). Jego blisko 350 listów do rodziny pochodzi z lat 1947-1982.Wcześniejszy okres życia tej grupy emigrantów pojawia się we wspomnieniach malarki Antoniny z Adamowiczów (zm. 1969 r.), żony znanego pianisty Jerzego Lalewicza. Towarzysząc mężowi w artystycznych podróżach, poznała środowiska kulturalne wielkich stolic Europy, by w końcu w 1921 r. osiąść na stałe w Buenos Aires.

Informacji dotyczących Polaków w Brazylii należy poszukiwać także w pamiętnikach inżyniera agronoma Eryka Kurnatowskiego (1882-1975), działacza politycznego i senatora RP, który w 1927 r. odwiedził Brazylię, czy Henryka Modzelewskiego (ur. ok. 1900 r.), który brazylijską Polonię opisał w latach 1972-1973.

Zesłańcy i więźniowie łagrów

Osobną grupę rękopisów stanowią wspomnienia i materiały dotyczące losu Polaków zsyłanych w głąb Rosji i na Syberię. Bardzo ważnym źródłem do tego tematu są niewątpliwie pamiętniki i wspomnienia zesłańców. W zbiorach Biblioteki Narodowej jest takich pamiętników ponad 40. Nie mniej cennym świadectwem jest korespondencja zesłańców z bliskimi, a po powrocie z przyjaciółmi pozostającymi na zesłaniu. Do tego dołączyć trzeba dokumenty związane z zesłaniem i materiały wytworzone w kraju w związku z pomocą świadczoną zesłańcom. Najwcześniejszymi materiałami są „Dziennik podróży na zesłanie do Wołogdy” Jana Jankowskiego (ur. 1804 r.), zesłanego w 1824 r. za udział w Związku Filaretów; dokumenty z okresu wołyńsko-syberyjskiego Piotra Moszyńskiego (1800-1879), zesłanego w 1826 r. za udział w Towarzystwie Patriotycznym, oraz jego późniejsza korespondencja z zesłańcami i świadczona im pomoc; fragment korespondencji z lat 1821-1845 Apolinarego Borcharta, inżyniera obwodu lubelskiego, z listami jego i jego brata z zesłania; a także jeden z wcześniejszych śladów świadczonej zesłańcom pomocy, czyli „Księga adresowa”, obejmująca ok. 450 nazwisk zesłańców z lat 1825-1849, przechowywana w Berdyczowie. Dwaj Romerowie, ojciec Michał Józef (1778-1852), marszałek guberni litewsko-wileńskiej, działacz patriotyczny i społeczny, oraz syn Edward Jan (1806-1878), także związany z działalnością niepodległościową, pozostawili po sobie w archiwum rodziny obfite materiały dotyczące zesłania. Po Michale Józefie, zesłanym w latach 1831-1832 do Woroneża, pozostały dzienniki, listy, obfita korespondencja oraz spis Polaków — zesłańców w Rosji i na Syberii. Spuścizna Edwarda Jana, który za swą działalność zesłany został w latach 1838-1852 do Wołogdy i Wielkiego Ustiuga wraz z bratem Sewerynem i żoną, zawiera akta majątkowe z czasów zesłania do Wołogdy, dzienniki jego i żony, listy, korespondencję i różne papiery. Także za spisek Konarskiego zesłana została Ewa Felińska (1793-1859), której listy do dzieci z drogi na zesłanie zostały nabyte do zbiorów w 1995 r. Zachowane jedynie we fragmencie wspomnienia Migurskiego (1805-1862), emisariusza partii Józefa Zaliwskiego, noszą wzruszający tytuł „Dwudziestoośmioletnie wygnanie czyli ucieczka moja z żoną i dwojgiem nieżywych dzieci. Zdarzenie prawdziwe z 1835 r.”. Powstańcem z 1831 r. był także zesłany na Kaukaz anonimowy autor wspomnień z lat 1829-1834. Odmienny charakter ma fragment pamiętników filozofa i działacza politycznego Henryka Kamieńskiego (1813-1865), zawierający wspomnienie z drogi na zesłanie do Wiatki w 1847 r., zachowany wśród innych jego papierów w zbiorach Biblioteki Narodowej.

Spora grupa materiałów w naszych zbiorach świadczy o losach zsyłanych na Syberię powstańców z 1863 r. Są to przede wszystkim pamiętniki: Jana Kaczkowskiego (ur. 1841 r.), Kazimierza Girdwoynia (1842-1926), zesłanego do Orenburga, odpis pamiętnika Jakuba Gieysztora (1827-1897), działacza politycznego, członka władz powstańczych na Litwie z 1863 r., znajdujący się w spuściźnie Agatona Gillera, Feliksa Riedla (ur. ok. 1845 r.) zesłanego do Tomska, Jana Szuberta (ur. ok. 1840 r.) zesłanego do Tobolska, Tomska i Arczyńska, urywki notatek z podróży na zesłanie wydawcy, publicysty muzycznego i śpiewaka Aleksandra Walickiego (1826-1893) i pamiętniki Bolesława Limanowskiego, zesłańca w Archangielsku, którego sylwetka została przedstawiona już wcześniej.

Do tej grupy należy też „Wspomnienie z podróży do Taszkientu w latach 1863-1865” Heleny z Molskich Zarembiny towarzyszącej mężowi na zesłanie oraz wspomnienie o rodzinie Józefa Kalinowskiego i o pobycie z mężem na zesłaniu Karoliny z Puttkamerów Rychlewiczowej (1825-1923). Bardzo cennym i bogatym źródłem są korespondencje i listy zesłańców — dwa obszerne tomy listów z Orenburga Karola Kucza (1815-1892), dziennikarza i literata; listy z lat 1865-1872 Henryka Bąkowskiego (1833?-1903), członka Rządu Narodowego, do brata Ludwika (1832-1 905) z katorgi w Usolu i zesłania; listy Romana Ronikiera (1832-1905) do matki z drogi na zesłanie czy Aleksandra Kazaneckiego i listy z lat 1859-1871 Włodzimierza Zarzeckiego (ur. ok. 1835 r). Wzruszającymi świadectwami przeżyć zesłańców po 1863 r. są zapiski na marginesach modlitewnika dokumentujące kolejne etapy podróży, modlitewnik zesłańca z Permu Władysława Postrycha, spis blisko 1000 zesłańców w katordze Nerczyńskiej, Siwakowej i Tunce, sporządzony na marginesach książeczki do nabożeństwa Wincentego Szuwalskiego, księga adresowa zesłańców czy też anonimowe wspomnienie pośmiertne po zecerze Ludwiku Porawskim (1842-1881) oraz materiały do losów zesłańców w okręgu jakuckim i ich buntu w 1904 r.

Nie tylko udział w powstańczych zrywach pociągał za sobą karę zesłania. Za udział w misjach jezuickich wśród unitów na Podlasiu w 1885 r. został zesłany chłop Józef Grudzewski (ur. 1852 r.). Także za działalność religijną los zesłańców podzielił wikary z Ćmielowa ksiądz Józef Tuszewski, opisany we wspomnieniu Władysława Zawadzkiego. Także za „zwykłą” działalność społeczną można było zostać skazanym na zesłanie, tak jak Zofia Kirkor-Kiedroniowa (1872-1952) zesłana do Permu w 1894 r. czy lekarz w Omsku Józef Zaremba (ur. 1883 r.), którego fragment spuścizny przekazano w darze w 1998 r.

Działalność w organizacjach niepodległościowych, a szczególnie uczestnictwo w ruchu socjalistycznym karane były zesłaniem. Po uwięzieniu w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej został zesłany na Syberię pisarz i polityk Wacław Sieroszewski (1858-1945). Jego pamiętniki z lat 1858-1892 dotyczą tego właśnie okresu jego działalności. Cytadelą, zesłaniem do Krasnojarska i Tomska ukarany został publicysta i bibliotekarz Edward Chwalewik (18731956). Podobnie ułożyły się losy Tytusa Czaki (1888-1944), publicysty i działacza Polskiej Partii Socjalistycznej, aresztowanego w 1906 r., a także Józefa Dominki (1893-1974), aresztowanego w 1914 r. i zesłanego do Niżnego Nowgorodu. W zbiorach Biblioteki Narodowej znajdują się pozostawione przez nich pamiętniki i wspomnienia.

Zesłanie było losem nie tylko bezpośrednio skazanych. Mężom towarzyszyły żony, z rodzicami wywożone były dzieci, one też rodziły się w miejscach przymusowego osiedlenia. Jedne z najciekawszych pamiętników zostawił syn zesłańca Władysław Zahorski (1858-1927). Urodził się w Ufie, gdzie przebywała rodzina, tam też studiował medycynę, a praktykę lekarską odbywał m.in. w Jekaterynburgu i Czelabińsku. Synem zesłańca w Syktykwarze był Sergiusz Hessen (1887-1950), filozof i pedagog. Wspomnienia, napisane w języku rosyjskim, obejmują dzieciństwo na Syberii i ludzi, z którymi tam się zetknął. Dziećmi zesłańców byli też inni autorzy wspomnień: Jadwiga Ostromęcka (1862-1944), Stanisława Rodowiczowa z Rymkiewiczów (1858-1944), Bolesław Turowicz (ur. 1901 r.). Zesłańców, przede wszystkim Polaków poznanych w czasie pracy i wędrówek po Syberii w latach 1914-1918, opisuje we wspomnieniach Felicjan Dołęga Lewandowski (ur. 1889 r.).

Okres II wojny światowej jest wydzielony w materiałach dotyczących zesłańców w głębi Rosji i na Syberii. Deportacje do Uzbekistanu i Kazachstanu, a potem marsz przez Persję i Teheran opisały Jadwiga Rdułtowska (ur. 1900 r.) oraz Jadwiga z Jeleńskich Mielżynska (ur. 1916 r.). Szerszym źródłem historycznym dla badaczy tego okresu są „Materiały biograficzne i listy kobiet wywiezionych do obozów w ZSRR z lat 40-tych i 50-tych”, zebrane w czterech grubych teczkach. Z pozycji lekarza i filozofa starał się zrozumieć i opisać te wydarzenia ich bezpośredni uczestnik, zesłany za działalność w Armii Krajowej do Workuty w 1944 r., Stanisław Wawrzyńczyk (19081980?). Jego pamiętnik, wspomnienia „Szpital w tajdze” i opracowanie „Psychologia terroru” przekazała córka. Jednym z bardziej wzruszających świadectw żywej świadomości narodowego pochodzenia jest nadesłany w 1986 r. do Biblioteki Narodowej list od Polaka z Charbina opisujący sytuację tamtejszej Polonii.

Rozrzucona po świecie Polonia, barwne dzieje emigrantów, ich pełna dramaturgii działalność stawały się często przedmiotem opisu gości z kraju, wizytujących bliższych i dalszych krewnych. Takie właśnie opisy zawierają wspomnienia Franciszka Kamieńskiego (ur. 1923 r.) czy Teresy Wiłkomirskiej. Zesłańcy, emigranci czy Polonia stawali się też przedmiotem badań historycznych i socjologicznych, opisu dziennikarskiego. Materiały i opracowania, nie zawsze publikowane, znajdują się także w zbiorach Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej. Są to opisy środowisk polonijnych w Anglii sporządzone przez Zdzisława Janotę-Bzowskiego (ur. 1910 r.), dziennikarska relacja Januarego Grzędzińskiego (1891-1975), prozaika i publicysty, czy dziennikarska praca Klaudiusza Hrabyka „Polonia zagraniczna i emigracja powojenna wobec Polski Ludowej”. Polacy rozsiani po świecie są tematem złożonych w naszych zbiorach reportaży i publicystyki Leszka Tomaszewskiego (1919-1997), Aleksandra Gongola, a także większych opracowań Krzysztofa Groniowskiego, Stanisława Krotkiewicza, Mary Gracille Rybij, Jolanty Garbacz, Jerzego Kubiatowskiego (1922-1995).

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Maria Wrede

Maria Wrede, bibliotekarz i wieloletni pracownik Zakładu Rękopisów BN. Wielokrotny gość na sesjach Stałej Konferencji w charakterze prelegenta ale także organizatora sesji z ramienia Biblioteki Na...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika