O zasługach emigracji dla rozwoju niezależnej kultury narodowej oraz zachowania polskiego dziedzictwa kulturalnego mówiono i pisano wiele. Są one oczywiste. Kraj wszystkim generacjom swojego wychodźstwa winien jest za to głęboką wdzięczność. Wyrazi zaś ją najlepiej rozwijając badania nad dziejami i rolą książki polskiej na obczyźnie oraz czynnie włączając się do prac nad dokumentacją znajdujących się za granicą poloników.

Prace te w kraju lub przy udziale kraju są prowadzone od bardzo dawna. Naturalnie z wielu, zarówno obiektywnych jak i subiektywnych względów, różny był i jest ich przedmiot. Różne było i jest ich natężenie, różne były i są możliwości i gotowość dwustronnej (kraj—emigracja) współpracy w realizacji tych przedsięwzięć. Różne były wreszcie i są formy organizacyjne oraz rezultaty owych prac naukowych i dokumentacyjnych.

„Jak wszystko co żyje — powiedział znakomity francuski uczony Robert Escarpit — książka nie daje się ująć w jednoznaczną definicję. W każdym razie nigdy jeszcze nie udało się nikomu zdefiniować jej w sposób zarazem całkowity i trwały”^[1]. Książka jest zwierciadłem dokonujących się przemian społecznych i historycznych, a zarazem ważnym składnikiem tych procesów. Książka w swej zmieniającej się postaci towarzyszy człowiekowi od tysiącleci. Dlatego, aby nie zagubić się w rozlicznych związkach książki polskiej z zagranicą i żyjącymi na obczyźnie Polakami, trzeba najpierw określić obszar (zakres) interesujących nas prac badawczych i dokumentacyjnych związanych z książką polską za granicą. Jest to bardzo ważne m. in. dlatego, że na obczyźnie pojęcie polskie zbiory biblioteczne może, ale nie musi kojarzyć się ze zbiorami polskich bibliotek, książka wydrukowana przez Polaka nie zawsze jest książką polską, księgarnia lub inna instytucja prowadzona przez Polaka nie musi być firmą polską, a granice pomiędzy polskimi bibliotekami, archiwami, muzeami czy instytucjami naukowymi są o wiele bardziej płynne niż w kraju.

Zatem jak — przynajmniej na potrzeby niniejszego referatu — rozumieć pojęcia: zagranica, książka, instytucja książki, książka polska za granicą (ze statystycznego i dynamicznego punktu widzenia), polski ruch wydawniczy za granicą, instytucja książki polskiej za granicą i księgozbiór polski za granicą? Jakie jest ostatecznie pole prac badawczych i dokumentacyjnych związanych z problematyką książki polskiej za granicą?

Termin zagranica (obczyzna) obejmuje tereny położone poza historycznie kształtującymi się granicami państwa polskiego. (Dla okresu zaborów są to obszary poza granicami Polski sprzed pierwszego rozbioru w 1772 r.).

Pojęciem książka ogarniam zapis myśli ludzkiej na typowym dla danej epoki materiale. Zatem książki to skrótowo mówiąc typowe materiały biblioteczne i typowy sortyment księgarski: książki w potocznym rozumieniu tego słowa, czasopisma, druki ulotne, mapy itp., a w nowszych czasach także m. in. mikrofilmy, kasety wideo i dyski optyczne.

Instytucja książki — to taka instytucja (zakład, placówka), która uczestniczy w procesie bibliologicznym, tj. tworzeniu, obiegu i odbiorze książki. Są to: a) oficyny wydawnicze, drukarnie, księgarnie, antykwariaty, introligatornie, biblioteki, czytelnie, wypożyczalnie, organizacje zrzeszające ludzi bądź instytucje książki, b) archiwa, muzea, przedsiębiorstwa prasowe, placówki naukowe oraz niektóre inne instytucje, ale pod warunkiem, że jednym z ich podstawowych zadań jest uczestnictwo przynajmniej w jednym z ogniw procesu bibliologicznego.

Książka polska za granicą ze statycznego punktu widzenia to wszelkie wydane za granicą polonica oraz te książki wydane na ziemiach polskich, które przekroczyły granice kraju i funkcjonują na obczyźnie.

Książka polska za granicą z dynamicznego punktu widzenia przestaje być wyłącznie przedmiotem materialnym, w którym utrwalono myśl ludzką. Staje się osią przewodnią całego splotu procesów społecznych i technologicznych (w aspekcie księgoznawczym — procesów bibliologicznych) związanych z powstawaniem i wydawaniem poloników zagranicznych oraz rozpowszechnianiem, konsumpcją i rolą książki polskiej za granicą.

Polski ruch wydawniczy za granicą to prowadzona na obczyźnie działalność wydawnicza i jej rezultaty (począwszy od programowania wydawniczego, a skończywszy na gotowej produkcji wydawniczej) pod warunkiem, że:

1. działalność ta jest podejmowana przez instytucje (organizacje) polskie (emigracyjne, polonijne) lub
2. przedmiotem tej działalności są polonica, a prowadzą ją instytucje wprawdzie formalnie obce, ale już z założenia blisko z Polską związane (instytucje mieszane obco-polskie, katedry polonistyki i slawistyki, ośrodki zajmujące się mniejszościami etnicznymi itp.) bądź tzw. wydawcy przygodni będący Polakami (osobami podkreślającymi swoje polskie pochodzenie)^[2].

Instytucja książki polskiej za granicą — to działająca na obczyźnie instytucja książki o wyraźnie polskim profilu, prowadzona przez Polaków (osoby akcentujące polskie pochodzenie) lub instytucje (organizacje) polskie względnie nawiązujące do polskich korzeni.

Księgozbiór polski za granicą — to znajdujący się na obczyźnie, złożony z poloników zespół typowych materiałów bibliotecznych. Może on stanowić własność społeczną (księgozbiory instytucjonalne) lub prywatną (np. księgozbiory domowe). Księgozbiór polski na obczyźnie musi mieć charakter stały (nie handlowy, np. sortyment księgarni). Może on być samoistny (np. zasób polskiej biblioteki) lub stanowić autonomiczną część innych zbiorów (np. polonica w zbiorach obcych). W tym przypadku autonomia nie musi oznaczać fizycznego wydzielania poloników. Wystarczy zintegrowany system ich dokumentacji^[3].

Pole prac badawczych i dokumentacyjnych związanych z książką polską za granicą obejmuje przede wszystkim:

1. polonica zagraniczne i książki krajowe, które funkcjonują za granicą (w tym zbiory polskie w obcych bibliotekach),
2. działalność usytuowanych na obczyźnie instytucji książki polskiej,
3. polski ruch wydawniczy na obczyźnie,
4. działalność ludzi profesjonalnie związanych na obczyźnie z książką polską i jej instytucjami,
5. promocję i konsumpcję książki polskiej za granicą (w tym czytelnictwo emigracji [Polonii])^[4].

Polonica w zbiorach zagranicznych znajdują się od wielu wieków. Na doniosłość watykańskich zasobów archiwalnych i bibliotecznych dla wyjaśnienia zarania dziejów ojczystych zwracał już uwagę prymas Jan Łaski. Penetracja tych kolekcji przez Polaków trwa od XV stulecia, a z końca tego wieku wywodzi się pierwszy polski (anonimowy) opis cimeliów książnicy watykańskiej^[5].

Pierwszym materialnym wyrazem zainteresowania dorobkiem wydawniczym emigracji wydaje się być Spis dzieł i znaczniejszych broszur w języku polskim ogłoszonych w emigracji (za lata 1831-1841), opublikowany w paryskim „Noworoczniku Demokratycznym” za 1842 r.

Systematyczne, organizowane przez „kraj” akcje rejestracji poloników w zbiorach obcych zainicjowała w 1886 r. tzw. Expeditio Romana krakowskiej Akademii Umiejętności. Akcja ta objęła dokumentację poloników watykańskich, a jej podjęcie stało się możliwe po otwarciu przez papieża Leona XIII archiwów watykańskich dla uczonych całego świata. Prace Expeditio Romana trwały do 1913 r. W różnych formach i z różnym nasileniem, ale ogólnie z dobrymi rezultatami są one kontynuowane aż do dzisiaj^[6].

Również z kraju, chociaż pośrednio, wyszła inspiracja do powstania pierwszego obszerniejszego opracowania poświęconego historii książki polskiej na obczyźnie. Jest nim 130-stronicowa, wydana w 1894 r. w Chicago, książka Henryka Nagla pt. Dziennikarstwo polskie w Ameryce i jego 30-letnie dzieje. Towarzyszyła ona prezentacji dorobku wychodźstwa polskiego w Stanach Zjednoczonych na odbywającej się w 1894 r. we Lwowie wystawie powszechnej, a wbrew tytułowi wykraczała poza historię wąsko pojętej prasy polskiej w Ameryce.

Przeglądu bibliograficznych i historycznych prac poświęconych książce i zbiorom polskim za granicą dokonałem w wydanej 1980 r. książce Historia książki polskiej za granicą. Problemy badawcze. Przegląd ten, z różnych względów ułomny, należałoby uzupełnić i przede wszystkim uaktualnić. Ostatnie lata przyniosły bowiem wiele nowych, ważkich inicjatyw i dokonań w tej dziedzinie.

Omówienie i podsumowanie całego dotychczasowego dorobku naukowego i dokumentacyjnego dotyczącego książki i zbiorów polskich na obczyźnie byłoby przedsięwzięciem poważnym, wymagającym niemało czasu i pracy. W niniejszym referacie ograniczę się przeto do omówienia ważniejszych znanych mi prac naukowych i dokumentacyjnych z wymienionego zakresu, które są prowadzone wyłącznie siłami kraju lub przy wydatnym współudziale kraju, a nadto są realizowane w ramach długofalowych programów. Będę się starał nie przekraczać pola badawczego problematyki książki polskiej za granicą w zdefiniowanym przeze mnie na wstępie rozumieniu tego pojęcia. Nie będę wspominał o wielokrotnie omawianych już przez prof. Jerzego Skowronka akcjach rejestrowania, kopiowania i wydawania drukiem poloników znajdujących się w zagranicznych (polskich i obcych) zasobach archiwalnych^[7]. Nie zajmę się prowadzoną pod opieką Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą dokumentacją znajdujących się na obczyźnie polskich muzealiów i innych zabytków polskiej kultury materialnej. Pominę także prace powołanego w 1993 r. przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” Ośrodka ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturowego Poza Granicami Kraju, który na razie swoje zainteresowania skoncentrował na znajdujących się na Wschodzie polskich zabytkach sakralnych i sepulkralnych^[8]. Niekiedy granice te będę jednak musiał przekraczać, bo — jak powiedziałem już wcześniej — szczególnie na obczyźnie bardzo płynne bywają podziały na polskie instytucje i zbiory biblioteczne, archiwalne i muzealne.

W Bibliotece Narodowej od 1957 r. istnieje Pracownia Bibliografii Poloników Zagranicznych, która opracowuje:

1. znajdującą się na ukończeniu bibliografię poloników zagranicznych za okres od 1939 do 1955 r., w której zarejestrowano ok. 20 tys. pozycji^[9] oraz
2. ukazującą się od 1956 r. w postaci rocznika bieżącą bibliografię pt. „Polonica Zagraniczne”. Ostatnio rejestruje ona rocznie ponad 2 tys. pozycji. Kierownikiem Pracowni jest mgr Danuta Bilikiewicz-Blanc.

Również w Bibliotece Narodowej, ale dopiero od 1994 r. działa Pracownia Badań nad Książką Polską za Granicą, w której skoncentrowały się zarówno prowadzone już dawniej, jak i podjęte dopiero później różne inicjatywy badawcze i dokumentacyjne związane z książką polską za granicą^[10]. Poza pracami jednorazowymi, mającymi swój określony początek i koniec (np. monografie), realizuje ona trzy przedsięwzięcia o charakterze ciągłym. Pierwszym z nich jest seria wydawnicza (baza danych) pt. Zbiory i Prace Polonijne Bibliotek Polskich. Powstała ona w 1982 r., a składa się z informatorów poszczególnych bibliotek krajowych informujących o ich zbiorach emigracyjnych (polonijnych) i odnoszących się do Polonii oraz realizowanych przez te biblioteki pracach badawczych i dokumentacyjnych, wystawach, konferencjach, szkoleniach itp. dotyczących Polonii (emigracji). Bywa, że wielką wartość posiadanych zbiorów emigracyjnych (polonijnych) i dotyczących wychodźstwa poszczególne biblioteki uświadamiają sobie dopiero w trakcie prac nad swoimi informatorami. Do tej pory ukazały się w tej serii informatory 6 bibliotek, a w różnych stadiach opracowania znajduje się ok. 10 dalszych tomów. Prace nad serią dofinansowuje Komitet Badań Naukowych.

Drugim przedsięwzięciem o charakterze ciągłym są trzy siostrzane serie wydawnicze (bazy danych). Znajdują się one in statu nascendi. Finansowo wspierają je Pełnomocnik Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, Komitet Badan Naukowych i Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”.

Nazwa pierwszej z nich — Instytucje Kultury Polskiej za Granicą i ich Zbiory — nie wymaga wyjaśnień. Otworzy ją (bardzo już zaawansowany) informator Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Po nim ukaże się informator Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie. Współrealizatorami tej serii (niekiedy wnoszących także swój udział finansowy) są zainteresowane instytucje^[11].

Drugą serię — Polonica w Obcych Zbiorach Bibliotecznych — prawdopodobnie zainauguruje informator o polonikach w Bibliotheque Nationale de France i innych bibliotekach regionu paryskiego.

Trzecia seria — Instytucje Książki Polskiej za Granicą — będzie mniej jednorodna. Obejmie prace metodologiczne i historyczne oraz ogólne informatory o instytucjach książki polskiej za granicą.

Trzecim ciągłym przedsięwzięciem Pracowni jest prowadzenie bazy danych o polskich instytucjach książki polskiej za granicą. Opierając się na niej w Katalogu wydawców w Polsce 1996 zamieszczono informacje o 83 aktualnie istniejących na obczyźnie polskich oficynach wydawniczych^[12].

W realizacji swoich zadań Pracowania Badań nad Książką Polską za Granicą współdziała z powstałym w 1993 r. Towarzystwem Rapperswilskim, którego statutowym celem jest „promocja kultury polskiej za granicą oraz przyczynianie się do zachowania znajdującego się na obczyźnie polskiego dorobku kulturalnego”^[13].

Kierownikiem Pracowni i redaktorem wymienionych serii wydawniczych, a zarazem prezesem Towarzystwa Rapperswilskiego jest autor niniejszego referatu.

Trzecią komórką organizacyjną w Bibliotece Narodowej, mocno zaangażowaną w rejestrację zbiorów polskich na obczyźnie, jest utworzona w 1990 r. Pracownia Dokumentacji Księgozbiorów Historycznych^[14]. Zgodnie ze swoimi regulaminowymi zadaniami Pracownia dokumentuje polskie zbiory historyczne (powstałe przed 1950 r.), zarówno nadal istniejące, jak i te, które uległy zniszczeniu bądź rozproszeniu. Docelowo przewidziane jest wydanie informatora zawierającego hasła (małe monografie) poszczególnych księgozbiorów historycznych, m. in. utworzonych (znajdujących się) na obczyźnie. Do dziś opracowano już sporo haseł poświęconych kolekcjom polskim za granicą. Nadto Pracownia organizuje rejestrację z autopsji (wyjazdy ekip dokumentacyjnych) zbiorów polskich na Wschodzie. Obecnie prace te skupiają się przede wszystkim na penetracji pod tym kątem bibliotek, archiwów i zbiorów bibliotecznych innych instytucji ukraińskich. Opierają się one m. in. na stosownych umowach zawartych przez Bibliotekę Narodową z Instytutem Archeografii i Źródłoznawstwa Akademii Nauk Ukrainy (filia lwowska) oraz Biblioteką Narodową Ukrainy (dawniej Biblioteka Akademii Nauk) w Kijowie. Do 1998 r. ukończony zostanie m. in. rejestr tzw. regii znajdujących się w Bibliotece Narodowej Ukrainy.

Merytorycznie w realizacji wymienionych zadań Pracownia blisko współpracuje z powstałym w 1989 r. Polskim Towarzystwem Bibliologicznym. Finansowo jest wspierana przez Komitet Badań Naukowych i Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą. Kierownikiem Pracowni jest mgr Hanna Łaskarzewska.

Zakład Starych Druków Biblioteki Narodowej od lat prowadzi rejestrację poloników XV—XVIII-wiecznych znajdujących się w zbiorach zagranicznych. Sondażowe poszukiwania odbyły się już m. in. w bibliotekach Anglii, Austrii, Czech, Słowacji, Rumunii, Szwecji, Węgier, Hiszpanii, Litwy i Ukrainy. Dzięki corocznie przyznawanym stypendiom (na podstawie umowy zawartej przez Bibliotekę Narodową z Fondazione Romana Marchesa J. S. Umiastowska i Pontificio Instituto di Studi Ecclesiastici) od 1988 r. prowadzona jest systematyczna dokumentacja poloników w bibliotekach rzymskich. Wyjeżdżający do Włoch pracownicy BN objęli już rejestracją biblioteki: Valliceliana, Casamatense, Angelica, Alessandrina, Corsiniana i Vaticana. Celem tych prac jest:

1. wzbogacenie retrospektywnej bibliografii narodowej,
2. weryfikacja dotychczasowych danych bibliograficznych,
3. udokumentowanie związków polsko-włoskich w dziedzinie kultury i nauki,
4. poszerzenie wiedzy o europejskich peregrynacjach książki polskiej.

Efektem tych prac mają być drukowane katalogi poloników w zbiorach włoskich.

Stypendia przyznane przez Fundację im. Lanckorońskich pozwalają na podjęcie podobnej akcji w bibliotekach angielskich. Zostanie ona zainicjowana w 1996 r. Z kolei na podstawie umowy z Biblioteką Uniwersytecką w Uppsali (Carolina Rediviva) w 1997 r. zostanie wydany katalog Biblioteki Collegium S. I. w Braniewie znajdującej się od XVII w. w Uppsali. Prace nad tym katalogiem trwają od lat, a zapoczątkował je nieżyjący już prof. Józef Trypućko.

Przełom polityczny 1989 r. umożliwił szersze otwarcie się Biblioteki Polskiej w Paryżu na kraj i przyjęcie przez nią pomocy Rzeczypospolitej w porządkowaniu i dokumentowaniu jej bezcennych zbiorów. Finansowaną przez Ministerstwo Kultury i Sztuki akcję tej pomocy od 1991 r. organizuje i koordynuje Biblioteka Narodowa. (Przez pierwsze trzy lata kierował nią autor niniejszego referatu)^[15]. Sukcesywnie wyjeżdżający do Francji polscy specjaliści walnie przyczynili się m. in. do opracowania od podstaw inwentarza rękopisów Biblioteki Polskiej oraz znacznego przyspieszenia prac nad katalogowaniem tych zbiorów. Dwa pierwsze, wspólnie opracowane tomy tego katalogu wydano w 1996 r.^[16] Prace nad dalszymi tomami trwają.

Od 1991 r. na zbliżonych zasadach (5-letnie umowy o współpracy) trwa współpraca Zamku Królewskiego w Warszawie z Muzeum Polskim w Rapperswilu. W jej ramach — dzięki dotacjom Ministerstwa Kultury i Sztuki — m. in. opracowano i wydano przewodnik po Muzeum oraz dwa tomy katalogu zbiorów rapperswilskich (głównie zbiorów kartograficznych). Ostatnio (1996), przy dodatkowym wsparciu szwajcarsko-polskiej Fundacji Libertas i pod patronatem wspomnianego wcześniej Towarzystwa Rapperswilskiego, podjęto prace nad bibliografią rapperswilską oraz monografiami tzw. drugiego i trzeciego (obecnego) Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Prac tych podjął się mgr Wojciech Kantak z Katedry Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu.

Katedra ta jest jedynym w Polsce ośrodkiem studiów bibliotekoznawczych, który jako osobny przedmiot włączył do programów nauczania problematykę książki polskiej za granicą. Specjalizować się w tej problematyce mogą studenci IV i V roku studiów. Tym zagadnieniom poświęcone jest też seminarium magisterskie, w ramach którego powstają wartościowe prace magisterskie. Ich przykładem mogą być monografia paryskiej księgarni Libella Kazimierza Romanowicza (Aleksandra Olszewska) oraz Polonica w zbiorach brytyjskich (Ewa Nowak) i Książka polska na Litwie od 1918 roku po czasy współczesne (Joanna Giedrojć). Wszystkie wymienione zajęcia prowadzi autor tego referatu.

Również Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu jest jedyną polską biblioteką o charakterze uniwersalnym, w której strukturze wyodrębniono (1996 r.) samodzielną komórkę organizacyjną pod wiele mówiącą nazwą Archiwum Emigracji Polskiej. Jej podstawą stało się, otrzymane w 1994 r., archiwum londyńskich „Wiadomości”. Znalazło się ono w Toruniu wraz z meblami i sprzętem redakcyjnym, tworząc autonomiczny zespół muzealno-archiwalny. Dopełniają go inne bezcenne zbiory. Należą do nich m. in. kompletne archiwum paryskiej Libelli, prywatna biblioteka Józefa Czapskiego oraz korespondencja, archiwa i spuścizny literackie takich pisarzy i publicystów, jak Michał Chmielowiec, Wacław Iwaniuk, Stefania Kossowska, Janusz Kowalewski, Krzysztof Muszkowski, Zofia Romanowiczowa i Juliusz Sakowski. Archiwum Emigracji Polskiej, którego demiurgiem był Mirosław Supruniuk, prowadzi też działalność dokumentacyjną, edytorską, naukową i wystawienniczą. W jego dorobku znajdują się m. in. Kultura. Materiały do dziejów Instytutu Literackiego w Paryżu. Bibliografia działalności wydawniczej 1946-1990 (Uzupełnienia) M. A. Supruniuka (1994) oraz wydane pod jego redakcją dwa tomy szkiców i wspomnień pt. „ Wiadomości” i okolice (1995, 1996). Zainicjowały one serię wydawniczą Archiwum „Wiadomości”, w ramach której wydawane będą:

1. rękopisy i korespondencje znajdujące się w toruńskim Archiwum Emigracji,
2. relacje i wspomnienia pisarzy i wybitnych osobistości emigracji polskiej,
3. antologie i monograficzne zbiory twórczości najwybitniejszych pisarzy emigracyjnych,
4. zbiory szkiców i opracowania naukowe poświęcone emigracji,
5. bibliografie i opracowania bibliograficzne. W druku znajduje się obszerna publikacja poświęcona Libelli i Galerii Lambert Zofii i Kazimierza Romanowiczów. Działalność Archiwum Emigracji Polskiej dofinansowuje Komitet Badań Naukowych^[17].

Obok książnicy uniwersyteckiej w Toruniu zadanie gromadzenia archiwów osobistych i spuścizn po emigrantach stawia przed sobą — jako jeden z ważniejszych celów — Polska Akademia Umiejętności w Krakowie”^[18]. Ale nie tylko ona. Wiele krajowych bibliotek, z Biblioteką Narodową na czele, przykłada dużą wagę do pozyskiwania tego typu materiałów, zapewniając im troskliwą opiekę i fachowe opracowanie.

Ochrona i dokumentacja wydawnictw i archiwaliów wychodźstwa polskiego należy też do ważnych zadań Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Obok wspomnianego już wcześniej Ośrodka ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturowego Poza Granicami Kraju w jego strukturze organizacyjnej działają: biblioteka (w Warszawie) oraz — od 1992 r. — Ośrodek Dokumentacji Wychodźstwa Polskiego (w Pułtusku). Około 1995 r. podjęto we „Wspólnocie” działania zmierzające do stworzenia komputerowej bazy danych o współczesnej Polonii. Wśród ośmiu jej grup tematycznych znajdują się m. in.: Polskie biblioteki i księgozbiory na świecie (grupa 4) i Polskie księgarnie i wydawnictwa na świecie (grupa 5). Niestety nic bliższego o tej bazie nie umiem powiedzieć^[19].

W 1995 r., z inicjatywy i pod prezesurą Marka Krawczyka, powołano w Warszawie Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu. Towarzystwo posiada stosowne pełnomocnictwa Jerzego Giedroycia i Zofii Hertz. Jego celem statutowym jest:

1. upowszechnianie dorobku i dokonań Instytutu Literackiego,
2. dbałość o powiększanie i katalogowanie zasobów archiwalnych Instytutu,
3. opieka nad archiwum Instytutu.

Towarzystwo korzysta ze wsparcia wielu sponsorów, a wśród nich Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń SA, który sfinansuje komputeryzację tego archiwum. W ramach Towarzystwa utworzono Zespół Programowy ds. Badań nad Archiwum ILP. Wśród dotychczasowych publikacji prężnie rozwijającego się Towarzystwa znajdują się m. in. Katalog. 50-lecie działalności wydawniczej Instytutu Literackiego w Paryżu (1996) oraz Mirosława A. Supruniuka Kultura Bibliograficzna przedruków wydawnictw Instytutu Literackiego w Paryżu w niezależnych oficynach wydawniczych w Polsce w latach 1977-1990 (1995)^[20].

Powstały w 1972 r. Instytut Polonijny (dawniej Instytut Badań Polonijnych) Uniwersytetu Jagiellońskiego jest największą w kraju placówką wyspecjalizowaną w badaniach nad emigracją i Polonią^[21]. Był w latach 1976-1990 koordynatorem centralnego programu badawczego „Przemiany zbiorowości polonijnych na tle przeobrażeń innych grup etnicznych w krajach osiedlenia Polonii”. Badań nad książką polską za granicą oraz zbiorami polonijnymi (emigracyjnymi) Instytut nie prowadzi. Był jednak wydawcą, a po części i sponsorem kilku opracowań bibliograficznych z tego zakresu — m. in. przygotowanych pod redakcją Ireny Paczyńskiej i Andrzeja Pilcha Materiałów do bibliografii dziejów emigracyji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Północnej i Południowej w XIX i XX wieku (Warszawa 1979) oraz omówionych przeze mnie w innym miejscu inwentarzy archiwalnych i bibliografii opracowanych przez Edwarda Kołodzieja oraz Władysława i Wojciecha Chojnackich^[22]. Warte wspomnienia są też cenne zbiory biblioteczne Instytutu oraz gromadzone przezeń archiwalia emigracyjne (polonijne)^[23]. Godzi się wreszcie napomknąć o mającym luźniejszy związek z tematem niniejszego referatu słowniku (bazie danych) pisarzy polskich na obczyźnie. Jest to przedsięwzięcie realizowane w ramach programowych prac badawczych i dokumentacyjnych Instytutu Polonijnego^[24].

Problematyka książki polskiej za granicą oraz zbiorów polskich na obczyźnie — co godne jest szczególnego podkreślenia — jest wyraźnie dostrzegana przez opracowywane i wydawane aktualnie w Polsce encyklopedie i słowniki, zarówno o charakterze uniwersalnym jak i specjalistycznym. Stwierdzam to z autopsji jako konsultant oraz autor wielu haseł z tego zakresu, zaproszony do współpracy m. in. przez redakcje Nowej encyklopedii powszechnej PWN (6-tomowej), Encyklopedii powszechnej Wydawnictwa Gutenberg-Print, drugiej (poprawionej i uzupełnionej) edycji Encyklopedii wiedzy o książce, Leksykonu kultury polskiej na obczyźnie oraz Encyklopedii emigracji polskiej i Polonii.

Spodziewam się, że — chociaż na mniejszą skalę — również w innych krajowych instytucjach prowadzi się prace badawcze i dokumentacyjne o charakterze ciągłym (programowym), których przedmiotem jest książka polska za granicą, polonica w zbiorach obcych oraz zbiory emigracyjne (polonijne) w bibliotekach polskich. Niestety nie umiem powiedzieć o nich nic bliższego. Podobne prace nie mające charakteru ciągłego są naturalnie podejmowane i realizowane w Polsce przez wiele instytucji i wiele osób. W dużej mierze są one wyrazem indywidualnych zainteresowań ich autorów; częściej zainteresowań sporadycznych, a rzadziej trwałych. Do tych, którzy tą problematykę traktowali lub traktują jako jeden z głównych nurtów swoich zainteresowań badawczych, należeli (należą) m. in. Janusz Albin, Władysław oraz Wojciech Chojnaccy, Maria Kalczyńska, Andrzej Kłossowski, Mirosław A. Supruniuk i Jan Wróblewski.

Do przedsięwzięć, które w ostatnich latach znalazły finał w postaci publikacji książkowych, zaliczyć można m. in.: Anatol Girs — artysta książki. Warszawa — Monachium — Detroit — West Chesterfield Andrzeja Kłossowskiego (Warszawa 1989), Dealers of Polish and Russian Books Active Abroad 1918 to Present. A Contribution to the History of Book Trade A. Kłossowskiego i Wojciecha Zalewskiego (Warsaw—Stanford 1990), Dzieje książki polskiej na Śląsku Aleksandry Mendykowej (Wrocław 1991), Jan Nepomucen Bobrowicz, polski wydawca i księgarz w Saksonii w czasach Wielkiej Emigracji Hanny Batorowskiej (Kraków 1992), Polskie oficyny wydawnicze na obczyźnie A. Klossowskiego (Warszawa 1993), Książka polska w Rosji na przełomie XIX i XX wieku Jacka Kuszłejki (Warszawa 1993), Prasa polskiej emigracji wojennej 1939-1945 Stanisławy Lewandowskiej (Warszawa 1993) i Wydawnictwo prasowe „Gazety Opolskiej” w roli edytora i popularyzatora książki polskiej w Opolu (1890-1923) Marii Kalczyńskiej (Opole 1994). Do cennych praco charakterze dokumentacyjnym należą m. in. Bibliografia kalendarzy wydanych w języku polskim poza granicami Polski od roku 1716 Władysława i Wojciecha Chojnackich (Wrocław 1986), Bibliografia wydawnictw zwartych Polonii Amerykańskiej 1867-1900 Wojciecha Chojnackiego (Warszawa 1991) oraz tegoż autora ukazujący się w latach 1977-1993 (za lata 1976-1989) rocznik pt. „Polonia. Bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku...”

To, że dopuszczono do upadku tak cennego wydawnictwa dokumentacyjnego, jak wspomniana wyżej bibliografia „Polonia” Wojciecha Chojnackiego, a także to, że nikt nie zbiera informacji i nie próbuje nawet koordynować prac, którym poświęciłem niniejszy referat, dobitnie świadczy o potrzebie powołania operatywnego ośrodka (zespołu, komitetu) koordynującego badania polonijne. Byłoby bardzo wskazane, aby w zasięgu jego działania (że nie wspomnę już o uprawnieniach) znalazły się badania i prace dokumentacyjne prowadzone w kraju, wspólne przedsięwzięcia kraju i emigracji (Polonii) oraz prace podejmowane i realizowane wyłącznie siłami emigracji (Polonii). Centralnie finansowany i koordynowany w latach 1976-1990 ogólnokrajowy program badawczy „Przemiany zbiorowości polonijnych na tle przeobrażeń innych grup etnicznych w krajach osiedlenia Polonii” był jednym z tych udanych przedsięwzięć, które — niczym dziecko z kąpielą — wylano w ramach, jakże pozytywnych skądinąd, przeobrażeń społeczno-politycznych przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych.

Nie jestem odosobniony w tych opiniach i oczekiwaniach. Potwierdziły to rezultaty zakończonej niedawno w Lublinie sesji naukowej „Emigracja — kraj. Perspektywy współpracy naukowej nad zbiorowościami polonijnymi”. Nadzieją napawa powołanie przez uczestników tej sesji Rady Porozumiewawczej Badań nad Polonią i Polakami na Obczyźnie (pod prezesurą prof. Edwarda Szczepanika). Rada ta — jako jedno ze swoich najpilniejszych zadań — widzi zajęcie się dokumentacją poloników znajdujących się w polonijnych (emigracyjnych) i cudzoziemskich archiwach, bibliotekach i muzeach oraz zatroszczenie się o przyszłość spuścizn i archiwów po odchodzących na wieczną wartę emigrantów i kończących żywot instytucjach wychodźczych. W tym zakresie Rada zamierza blisko współpracować ze Stałą Konferencją Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie.

Na zakończenie — chociaż wyraźnie przekracza to określony na wstępie zakres niniejszego opracowania — warto wspomnieć o bardzo ciekawym przedsięwzięciu Rady Polaków w Republice Czeskiej. Otóż Rada ta — realizując uchwałę obradującego w 1992 r. Kongresu Polaków — powołała Ośrodek Dokumentacji (z siedzibą w Czeskim Cieszynie). Ośrodek zasięgiem działalności obejmuje cale Czechy, a jego głównym zadaniem jest gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie dla celów poznawczych danych i zbiorów reprezentujących dorobek społeczny i kulturalny polskiej grupy narodowej w RC. Ośrodek zajmuje się przede wszystkim działalnością polskich stowarzyszeń i twórców, prasą i szkolnictwem polskim, życiem wyznaniowym oraz badaniami dotyczącymi ludności polskiej w Czechach. Ośrodek prowadzi m. in. działalność dokumentacyjną, informacyjną, wydawniczą, popularyzatorską i wystawienniczą^[25].

Pozostając wiernym uczynionym na początku zastrzeżeniom przemilczę podobne, często znacznie poważniejsze, przedsięwzięcia dokumentacyjne podejmowane przez emigrację polską i Polonię na Zachodzie.