Rozporządzenie prezydenta Rzeczypospolitej z 24 II 1928 r. , „ustanawiające Bibliotekę Narodową z siedzibą w Warszawie”, nałożyło na tę instytucję obowiązek „gromadzenia i przechowywania całokształtu produkcji umysłowej narodu polskiego” oraz „literatury w językach obcych, odnoszącej się do narodu polskiego”. Ten podstawowy obowiązek rozciąga się zarówno na gromadzenie i przechowywanie egzemplarzy publikacji polskich i Polski dotyczących, jak również na gromadzenie oraz publikowanie wiedzy bibliograficznej na temat spraw polskich.

Niniejszy komunikat ma za zadanie przybliżyć uczestnikom sesji podstawowe informacje, dotyczące najważniejszych inicjatyw wydawniczych Biblioteki Narodowej poświęconych Polonii. Wybieram zatem jedynie fragment z podstawowego obowiązku książnicy narodowej, a z kolei mówiąc o owym wycinku (sprawy Polonii, polonika, zbiory polonijne) prezentuję jedynie część publikacji, wybierając uznawane za najmniej wdzięczne dla opracowujących, a za najbardziej użyteczne dla użytkowników. Mowa oczywiście o bibliografiach, przewodnikach i informatorach.

Pojęcia „Polonia” i „zbiory polonijne” nie budzą kontrowersji, przypomnę zatem tylko krótko definicję pojęcia poloników, stosowaną w pracach Biblioteki Narodowej: są to publikacje 1) autorstwa Polaków, 2) wydane w języku polskim, 3) innych autorów i w innych językach dotyczące Polski, Polaków i spraw polskich.

Jeśli chodzi o wydawnictwa bibliograficzne, trzeba pamiętać, iż w 1950 r. zaprzestano rejestracji poloników w „Przewodniku Bibliograficznym” i przez następne sześć lat do tematu nie dało się powrócić. Natomiast od 1956 r. polonika obejmuje bibliografia bieżąca wydawana pod tytułem Polonica zagraniczne. Bibliografia, oczywiście z pewnym opóźnieniem (t. 1 ukazał się po upływie czterech lat, w 1960 r.), niestety wydłużającym się, tom najnowszy bowiem ukazał się już z opóźnieniem ośmioletnim[1].

Okres wcześniejszy — polonika z lat 1939-1955 — rejestrują trzy tomy bibliografii retrospektywnej Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do 1955 roku, opublikowane nakładem Biblioteki Narodowej w latach 1975, 1987 i 1991[2]. Pierwsze dwa z nich ukazały się jeszcze z nadrukiem Do użytku służbowego, w nakładzie ledwie po 350 egz. numerowanych, dopiero t. 3 z 1991 r. stał się wydaniem ogólnie dostępnym, choć w nakładzie zaledwie 300 egz. Wtedy także kilkadziesiąt kompletów wszystkich t. 1-3 udało się skierować do sprzedaży detalicznej.

Z kolei polonika z okresu wcześniejszego — lat 1901-1939 — wchodzą sukcesywnie do kolejnych tomów Bibliografii polskiej 1901-1939, przygotowywanej w Instytucie Bibliograficznym Biblioteki Narodowej, wydawanej początkowo nakładem Ossolineum, a od t. 3 także i drukowanej nakładem Biblioteki Narodowej. Ukazały się dotychczas w latach 1986-1993 pierwsze trzy tomy (w sumie do litery „Ce”)[3].

W wypadku katalogów należy odnotować poważny współudział Biblioteki Narodowej przy opracowaniu, przygotowaniu do druku i wydaniu w ostatnim czasie dwóch kolejnych t. 6 i 7 Katalogu rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu[4].

Mówiąc natomiast o przewodnikach—informatorach, trzeba przede wszystkim wspomnieć postać śp. prof. dra Andrzeja Kłossowskiego, kierownika Pracowni Badań nad Książką Polską za Granicą w Bibliotece Narodowej. Był on pomysłodawcą i inicjatorem uruchomienia dwóch serii wydawniczych, mających opisać panoramę krajowych zbiorów polonijnych i zbiorów polskich za granicami kraju.

W ramach pierwszej z tych serii pt. Zbiory i prace polonijne. Informatory ukazały się w latach 1982-1998 pozycje omawiające zbiory polonijne w zasobach następujących instytucji krajowych: Biblioteki Narodowej, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, Ossolineum (część 1), Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie[5]. Seria jest kontynuowana, tylko że pod patronatem innej pracowni Biblioteki Narodowej. Po śmierci prof. A. Kłossowskiego miałem zaszczyt objąć kierownictwo Pracowni, a dyrekcja Biblioteki wyraziła zgodę na pewne poszerzenie i jednocześnie sprecyzowanie zakresu działalności tej komórki (teraz pn. Pracowni Badań nad Książką i Kulturą Polską za Granicą). Uznaliśmy za pierwszoplanowe zajęcie się drugą wyżej wspomnianą serią poświęconą zbiorom polskim za granicą.

Jako jej t. 1 ukazał się (po śmierci profesora) w grudniu 1997 r. przewodnik-informator o Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, pióra osoby najbardziej w tym względzie kompetentnej, mianowicie dyrektora tej zasłużonej, a jakże mało w kraju znanej placówki — dra Janusza Ciska[6]. Korzystając ze sposobności, chciałbym w imieniu dyrekcji Biblioteki Narodowej przekazać autorowi podziękowanie za tak udaną i owocną współpracę, wszystkim zaś polskim instytucjom spoza kraju — reprezentowanym na tej sali — wręczyć po jednym egzemplarzu przewodnika.

Ambicją serii Instytucje kultury polskiej za granicą i ich zbiory jest stworzenie modelu wydawnictwa o charakterze przewodnikowo-informacyjnym, które w sposób dość szczegółowy i w dość dużej objętości prezentowałoby historię, zbiory i dokonania placówek kultury polskiej za granicami kraju. Każdy tom będzie zatem zawierał: obszerny, kilkudziesięciostronicowy wstęp o historii danej placówki, właściwy przewodnik po zbiorach (archiwalnych, muzealnych, bibliotecznych, ikonograficznych itd.), bibliografię publikacji własnych i o danej placówce, wykaz konferencji, sesji, spotkań, odczytów i prelekcji przez nią organizowanych lub „obsługiwanych”, biogramy jej założycieli, prezesów i dyrektorów, zestaw ilustracji, indeks osobowy.

Seria jest opracowywana i publikowana dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Kultury i Sztuki — pełnomocnika rządu ds. polskiego dziedzictwa kulturalnego za granicą (przy publikacji t. 1 darczyńcami były także Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa).

Niemal równolegle z tomem Janusza Ciska ukazał się w kraju informator-przewodnik po zbiorach Instytutu Hoovera pióra Władysława Stępniaka, wydany przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, której szefowa p. Dania Nałęcz wyraziła gotowość wspólnego już — siłami Biblioteki Narodowej i NDAP — kontynuowania naszej serii. W najbliższej kolejności myślimy o wydaniu przewodników—informatorów o Instytucie Józefa Piłsudskiego w Londynie i Polskim Instytucie Naukowym w Nowym Jorku.

Obok wymienionej serii, mającej stanowić dokumentację historii, zasobów i dokonań instytucji kultury polskiej za granicą, drugim pierwszoplanowym zadaniem Pracowni Badań nad Książką i Kulturą Polską za Granicą Biblioteki Narodowej jest podobna dokumentacja życia i działalności twórców i działaczy kultury polskiej.

W niedługim czasie chcemy i w tym wypadku zaprezentować serię wydawniczą, proponującą również pewien nowy model. Chodzi mianowicie o pomysł opublikowania wielotomowej antologii wspomnień pośmiertnych o twórcach i działaczach kultury zmarłych, poległych i zamordowanych w czasie II wojny światowej (wspomnień przedrukowanych z jakże rzadkich już nieraz numerów czasopism emigracyjnych czy konspiracyjnych).

Każdy tom obejmował będzie ok. 50 postaci i ok. 100 poświęconych im tekstów, przy czym każda z owych 50 sekwencji składać się będzie z: noty biograficznej danej osoby, poświęconego jej jednego lub kilku tekstów wspomnieniowych, zaopatrzonych w precyzyjne dane bibliograficzne pierwodruku i niezbędną liczbę przypisów wyjaśniających. Każdy tom będzie także dość bogato ilustrowany (reprodukcje portretów malarskich, rysunków, karykatur, nekrologów, stron tytułowych rzadkich wydawnictw itd.).

Lista strat kultury polskiej 1939-1945 stać się winna kolejnym krokiem na drodze ku opracowaniu pełnego słownika biograficznego, rejestrującego osobowe straty kultury polskiej w czasie II wojny światowej, w kraju i poza jego granicami. Wydaje się, że winna także przynieść szansę zainteresowania tematem znacznie szerszego grona czytelników niż w przypadku przyszłego, klasycznego słownika biograficznego. Któż bowiem nie chciałby przeczytać wspomnienia pośmiertnego Józefa Czapskiego o Adolfie Bocheńskim, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego o Karolu Irzykowskim, Jana Lechonia o Juliuszu Kadenie-Bandrowskim, Mariana Hemara o Bolesławie Wieniawie-Długoszowskim...?