W roku 1995, w trakcie pracy nad monografią paryskiej Galerie Lambert Kazimierza Romanowicza, zwłaszcza nad rozdziałem opisującym i porządkującym wystawy, które zostały przygotowane w latach 1959-1993 w pomieszczeniach przy ulicy św. Ludwika 14, prowadziłem poszukiwania katalogów i folderów wydawanych przy okazji każdej ekspozycji. Do Torunia trafiło, co prawda, archiwum Galerie Lambert, ale jest ono niekompletne^[1]. Brakuje wielu dokumentów, które zostały w latach 80. powierzone opiece Biblioteki Polskiej w Paryżu. Ponieważ jednak nie udało mi się uzyskać dostępu do części archiwum znajdującej się w Bibliotece Polskiej, a Instytut Literacki posiadał zaledwie kilkanaście folderów, zmuszony byłem uzupełnić braki kwerendą w bibliotekach i instytutach naukowych w Polsce. Ze wstydem przyznaję, że pomimo wielomiesięcznych poszukiwań, nie udało się wypełnić wszystkich luk w spisie wystaw. Wszelako wiedza nabyta w trakcie tej kwerendy pozwoliła na postawienie następujących tez:

• żadna biblioteka, żaden instytut naukowy czy muzeum w Polsce nie gromadziły w sposób systematyczny świadectw dokumentujących działalność polskich galerii, ośrodków organizujących wystawy, marszandów i aktywność twórczą polskich artystów plastyków na emigracji po 1945 roku;
• nie istnieje żaden polski (krajowy) słownik, kartoteka czy choćby bibliografia rejestrująca dokonania polskich artystów plastyków, krytyków i historyków sztuki na obczyźnie w drugiej połowie XX wieku;
• żadna instytucja naukowa w Polsce nie posiada wiedzy o tym, jacy artyści plastycy żyli, tworzyli na obczyźnie w XX wieku i gdzie znajdują się ich prace, archiwa i pamiątki.

Naturalnie, powyższe uwagi nie odnoszą się do artystów tej miary, co Olga Boznańska, Józef Czapski, Jan Lebenstein, czy najgłośniejsi (bo nie wszyscy) malarze Ecole de Paris, ale tych nazwisk „istniejących” w świadomości „muzealnej”, „archiwalnej” i historycznej można było naliczyć w owym okresie nie więcej niż 100. Cała reszta, wliczając w to artystów wystawiających w Galerie Lambert, była dla instytucji naukowych (podkreślę to raz jeszcze) powołanych do dokumentowania tej spuścizny— zupełnie ANONIMOWA.

Sytuacja ta i jej ocena tylko w niewielkim stopniu uległy zmianie w ciągu kolejnych siedmiu lat. W roku 2002 przygotowywaliśmy w Toruniu wystawę prac malarskich, graficznych i rysunków artystów-emigrantów ze zbiorów Archiwum Emigracji. Wystawie miał towarzyszyć katalog zawierający biogramy 100 malarzy, w większej części nieżyjących, których twórczość nie była wcześniej prezentowana (lub prezentowana sporadycznie) w Polsce. Archiwum Emigracji od dłuższego czasu gromadziło już dokumenty, archiwalia, wycinki prasowe itp. materiały dotyczące artystów plastyków tworzących poza krajem. Na podstawie własnych zbiorów dokumentacyjnych udało się nam napisać biogramy niemal połowy autorów prezentowanych prac. Opracowanie wszystkich wymagało jednak, jak poprzednio, kwerendy źródłowej w bibliotekach zagranicznych i krajowych. Uzyskaliśmy dużą pomoc Biblioteki Polskiej w Londynie oraz kilku instytucji i osób prywatnych w Anglii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. W Polsce pomocne było Muzeum Mazowieckie w Płocku oraz kilka innych instytucji muzealnych posiadających prace artystów bardziej znanych. Prace oraz, rzadziej, foldery i katalogi. Rezultatem poszukiwań są biogramy bardzo niepełne i w wielu miejscach wątpliwe, ale — jak się wydaje — jedyne.

Powyższe uwagi tłumaczą jeden z powodów, dla których postanowiliśmy w Toruniu utworzyć Galerię Sztuki Polskiej na Obczyźnie. O innych powodach poniżej.

W 1995 roku powstała w Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pracownia zbiorów specjalnych pn. Archiwum Emigracji^[2]. Obecnie to jeden z największych w Polsce ośrodków gromadzących spuścizny i pamiątki po wybitnych osobistościach i instytucjach polskiego wychodźstwa ubiegłego stulecia, ale też samodzielna placówka badawcza, w której dorobku wydawniczym jest już ponad 30 tytułów i sześć tomów rocznika „Archiwum Emigracji”, jedynego w Polsce czasopisma naukowego poświęconego kulturze polskiej emigracji. Najcenniejszą kolekcją Archiwum, w skali nie tylko ogólnopolskiej, jest archiwum tygodnika literackiego „Wiadomości”, ukazującego się w Paryżu i Londynie w latach 1940-1981. Zawiera ono ponad 100 000 listów, rękopisów i autografów kilku tysięcy współpracowników tygodnika, w tym licznych artystów plastyków, m.in.: Feliksa Topolskiego, Stanisława Frenkla, Rafała Malczewskiego, Zdzisława Czermańskiego, Mariana Bohusza-Szyszko czy Józefa Czapskiego. Archiwum „Wiadomości” jest uporządkowane i udostępniane.

Archiwum Emigracji od samego początku gromadziło również archiwa artystów plastyków, prace graficzne i malarskie oraz materiały dokumentacyjne związane z aktywnością ludzi i instytucji sztuki polskiej. Były to ważne i cenne kolekcje z punktu widzenia badań naukowych. Dwie z nich znalazły się w Toruniu już w roku 1995: liczący prawie 2 000 woluminów księgozbiór wybitnego malarza Józefa Czapskiego z Maisons-Laffitte (dar Jerzego Giedroycia) oraz niemal kompletna dokumentacja handlowa i wystawiennicza paryskiej Galerie Lambert, jednej z najdłużej działających (1959-1993) polskich galerii emigracyjnych (dar Zofii i Kazimierza Romanowiczów).

W 1996 roku zbiory sztuki w Archiwum Emigracji uległy wyraźnej jakościowej i ilościowej zmianie. W ciągu niespełna roku trafiły z Londynu do Torunia dwa duże archiwa i kolekcje prac: archiwum grafika i projektanta wnętrz Władysława R. Szomańskiego oraz kilka tysięcy rysunków, gwaszy, obrazów olejnych i rzeźb Mariana Kościałkowskiego. Uzupełnieniem obu kolekcji były listy i autografy malarzy, katalogi wystaw oraz oryginalne grafiki i rysunki znajdowane w kolejnych latach w niemal każdym z docierających do Torunia archiwum.

Coraz większa liczba dzieł sztuki i coraz wszechstronniejsza dokumentacja archiwalna związana z działalnością artystów plastyków poza Polską (od pewnego momentu gromadzone osobno, poza głównym, „literackim” obszarem zbiorów Archiwum Emigracji) spowodowały, że w początkach roku 2000 postanowiono położyć szczególny nacisk na pozyskiwanie prac artystycznych powstałych na obczyźnie oraz poszukiwanie i gromadzenie materiałów drukowanych, archiwalnych i fotograficznych dokumentujących działalność polskich artystów, marszandów i historyków sztuki oraz galerii polskich i polonijnych na emigracji w XX wieku. Nie bez znaczenia był i fakt powołania na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika drugiej katedry historii sztuki oraz zatrudnienia w niej prof. Krzysztofa Pomiana.

Galeria Sztuki Polskiej na Obczyźnie gromadzi dokumentację archiwalną i materialne świadectwa działalności artystycznej instytucji, takich jak galerie, czasopisma poświęcone sztuce, artystyczne oficyny wydawnicze, tzw. privatepress, szkoły artystyczne itp. Gromadzi też archiwa, materiał fotograficzny i audiowizualny oraz — jako uzupełnienie dokumentacji — oryginalne prace malarzy, rzeźbiarzy, grafików, fotografików, rysowników oraz amatorów plastyków tworzących na obczyźnie w XX wieku. Zbiór oryginalnych dzieł sztuki — jakkolwiek nie jest głównym celem gromadzenia i utworzenia oddziału — liczy obecnie prawie 10 000 obiektów o bardzo różnej wartości badawczej i muzealnej. Okazały jest też zbiór katalogów i folderów wystaw. Galeria jest — jak się wydaje — jedynym tego rodzaju naukowym zbiorem uniwersyteckim w Polsce i, dzięki współpracy z historykami sztuki UMK, jest przede wszystkim poważnym warsztatem badawczym.

Dla każdego podmiotu badawczego (instytucji, artysty, ugrupowania itd.) zakładany jest osobny fascykuł (najczęściej jest to kartonowa teczka), a w wypadku większej liczby dokumentów, pudło. Konwoluta—zazwyczaj z powodu rozmiarów, np. dużych rozmiarów płótna — przechowywane są osobno. Większa liczba pudeł tworzy kolekcję. W teczkach i pudłach gromadzone są książki i broszury, albumy, katalogi, foldery, plakaty i drobne druki wystaw, noty biograficzne, wycinki prasowe, fotografie, nagrania, korespondencje, relacje i sprawozdania itd. Są to zarówno oryginalne materiały, jak i kopie. Osobno, w porządku alfabetycznym, gromadzone są oryginalne dzieła sztuki. Zgromadzone dokumenty i dzieła dotyczą przede wszystkim aktywności artystów, którzy urodzili się w Polsce, wychowali i tworzyli w kulturze lub na obrzeżach kultury polskiej, a następnie z różnych powodów wyemigrowali i ich aktywność twórcza niemal w całości lub w większej części rozwijała się na emigracji. Posiadamy też dokumentację artystów, którzy przebywali na obczyźnie krótko w czasie II wojny światowej, oraz takich, którzy stali się emigrantami dopiero w latach 70. czy 80. ubiegłego stulecia. Są wreszcie obrazy i rysunki artystów amatorów, dla których malowanie było formą aktywności dopełniającą twórczość w innych dziedzinach: pracy naukowej, dziennikarstwie, pracy teatralnej, scenicznej itp.

Szczegółowa charakterystyka wszystkich zgromadzonych w Galerii materiałów będzie możliwa po ich pełnym uporządkowaniu i opracowaniu. Jest to proces czasochłonny i wymaga współpracy archiwisty i historyka sztuki. Niemniej już teraz — pamiętając, że źródło historyczne jest nierozłącznym elementem „rytuału” dyskursu naukowego, podobnie jak narzędzia, kwalifikacje i cały zbiór znaków towarzyszących dyskursowi, i mając na uwadze potrzeby badawcze — Archiwum udostępnia gromadzoną dokumentację studentom i historykom. Wykorzystuje ją również w działalności wystawienniczej^[3]. W wyniku badań, prowadzonych pod kierunkiem prof. Krzysztofa Pomiana, powstały prace poświęcone Adamowi Kossowskiemu, Marianowi Kratochwilowi, Leonowi Piesowockiemu i Aleksandrowi Wernerowi.

Wspomniałem wyżej, że nie istnieje żaden słownik notujący artystów plastyków tworzących poza Polską w XX wieku. Wyjątek stanowi obszerna praca Davida Buckmana pt. Dictionary of artists in Britain since 1945 wydana w roku 1998 w Londynie, która zawiera krótkie noty biograficzne prawie 100 malarzy i rzeźbiarzy polskich i polskiego pochodzenia. Zgromadzony w Galerii Sztuki Polskiej na Obczyźnie materiał dokumentacyjny i archiwalia pozwoliły nam przygotować kolejne 100 biogramów, które wejść mają do drugiego wydania słownika.

ZBIORY

Poniższa, siłą rzeczy bardzo skrótowa, charakterystyka zbiorów Galerii Sztuki Polskiej na Obczyźnie dotyczy kolekcji największych i najciekawszych z punktu widzenia badań naukowych.

FRANCJA

W 1994 roku, redaktor paryskiej „Kultury” Jerzy Giedroyć podarował toruńskiemu uniwersytetowi księgozbiór Józefa Czapskiego, zmarłego rok wcześniej krytyka i historyka sztuki oraz przede wszystkim znakomitego malarza z kręgu kapistów mieszkającego po wojnie w podparyskim Maisons-Laffitte. Księgozbiór liczy ponad 1800 woluminów książek i czasopism, a ponadto nieliczne archiwalia i przypadkowe luźne rysunki. Książki można podzielić na trzy części tematyczne: historia, literatura i sztuka. Wiele z nich zawiera marginalia: najczęściej są to komentarze do czytanych tekstów, dedykacje, czasem fragmenty dziennika uzupełnione o wklejone wycinki innych publikacji lub ilustracje wycięte z gazet. W kilkudziesięciu książkach i czasopismach znajdują się rysunki i niewielkie szkice Czapskiego^[4]. Całość jest znakomitym i unikatowym źródłem do poznania zainteresowań oraz korzeni wrażliwości artystycznej malarza.

Również w 1994 roku Kazimierz Romanowicz, właściciel Księgarni Libella i Galerie Lambert, przekazał archiwalia obu instytucji do Torunia. Galerie Lambert— obok londyńskiej Drian Gallery najdłużej działająca polska galeria sztuki na obczyźnie — organizowała w latach 1959-1993 wystawy artystom z całego świata, również Polakom mieszkającym w kraju i na emigracji. Archiwum Galerie Lambert dostarczyło pokaźną liczbę listów, sporo fotografii, katalogów, folderów i plakatów oraz oryginalne księgi wpisów gości galerii. Wśród wystawiających u Romanowiczów Polaków byli m. in. Jan Lebenstein, Piotr Potworowski, Marek Rudnicki, Tadeusz Łapiński, Józef Czapski, Wanda Ładniewska i Alicja Giangrandes^[5].

Największą i najważniejszą kolekcją artystyczną Galerii Sztuki Polskiej na Obczyźnie — obok wspomnianych wyżej książek Czapskiego i papierów Galerie Lambert—jest pozyskany w czerwcu 2001 roku zbiór prac i pamiątek po. Konstantym Brandlu. Przekazał je do Torunia, wraz z całym własnym archiwum oraz bogatym, liczącym kilkaset pozycji, księgozbiorem, siostrzeniec artysty — Witold Leitgeber, historyk wojskowości z Londynu. Dar Witolda Leitgebera, w części poświęconej Brandlowi, składa się z oryginalnych prac malarza, pamiątek po nim i dokumentacji związanej z obecnością twórczości artysty w Polsce oraz realizacją testamentu, tj. rozdysponowaniem spuścizny po Brandlu do muzeów i bibliotek. Prócz niemal kompletu kilkuset doskonale zachowanych, sygnowanych odręcznie grafik w różnych technikach, ułożonych chronologicznie w kilku teczkach, dar zawiera też pewną liczbę grafik niesygnowanych, prób warsztatowych, odbitek mniej udanych. W teczkach znajdują się ponadto szkicowniki z podróży, rysunki i szkice poprzedzające prace graficzne i malarskie, nieliczne akwarele, gwasze oraz kilka prac olejnych. Osobną wielkość stanowią projekty przygotowanych w latach 20. ubiegłego stulecia witraży. Wśród podarowanych Archiwum pamiątek po Brandlu jest teczka grafik innych twórców: XVI-wieczne sztychy, japońskie drzeworyty, XIX- i XX-wieczne francuskie polonica, w tym prace Stefana Mrożewskiego i Karola Mondrala. Są też pamiątki osobiste: paszporty, fotografie, świadectwa, dyplomy, zegarki, sztućce, ordery itp. We wrześniu 2001 roku utworzono w Archiwum Emigracji Gabinet Konstantego Brandla.

Księgozbiór oraz archiwum Jana Ulatowskiego, historyka sztuki, dziennikarza-politologa i rysownika zmarłego we Francji w styczniu 1997 roku, podarowane zostały przez Annę Micińską. Archiwum jest kompletne; księgozbiór zawiera kilkaset woluminów książek politologicznych, historycznych i nielicznych literackich. Obszerny zespół archiwalny zawiera przede wszystkim kilkadziesiąt tomów bardzo szczególnego rękopiśmiennego dziennika-notatnika prowadzonego od końca lat 40. aż do śmierci, nazwanego przez Ulatowskiego „Dziennikiem” później „Kroniką”, na który złożyły się szczegółowe uwagi i wypisy z lektur książek i prasy. Szczególnie cenną częścią archiwum jest obszerna korespondencja, w tym listy Józefa Czapskiego i Kazimierza Zielenkiewicza (Caziela). Interesujący jest też duży zespół fotografii, a wśród nich prace ojca, Romana Ulatowskiego z Poznania. Rysunki i fotografie (negatywy) artystyczne Jana Ulatowskiego są ważnym uzupełnieniem archiwum. Prócz kilkudziesięciu teczek skończonych, dojrzałych rysunków i szkiców piórem i kredką, z których kilka było publikowanych w prasie emigracyjnej, archiwum zawiera kilkaset tzw. „markerogramów” — niewielkich, notowanych na kawałkach tektury (abstrakcyjnych w ogromnej większości) rysunków czarnymi markerami. Bardzo podobny w charakterze jest też zespół „La musée imaginaire” — wycinki rysunków, fotografii i reprodukcji obrazów. W archiwum Ulatowskiego znajduje się również teczka rysunków i gwaszy siostry — Zofii Ulatowskiej.

Archiwum Leona Piesowockiego, malarza, grafika mieszkającego we Francji, członka „Grupy 49”, zawiera dokumentację działalności artystycznej (katalogi wystaw, foldery, plakaty, dokumentacja fotograficzna) oraz zbiór kilkuset prac malarskich (oleje, akwarele), rysunków, szkiców i grafik z różnych lat twórczości (od 1943). W skład podarowanego zbioru wchodzą również prace innych polskich emigrantów (Beutlicha, Dźwiga, Kościałkowskiego).

Niezwykle interesująco zapowiada się archiwum Ludwika Klimka, malarza mieszkającego we Francji od lat 30. XX wieku. W darze od brata z Australii i francuskich przyjaciół nieżyjącego już malarza Archiwum otrzymało kilkadziesiąt wczesnych szkiców, filmy wideo z nagranymi rozmowami z malarzem oraz dokumentację fotograficzną.

„Francuskie” są prace artystów, takich jak: Józef Jarema, Jan Lebenstein, Marek Oberlander, Janina Jasińska-Luterek, Adam Muszka, Rafael Chwoles, Devi Tuszyński i Marek Rudnicki.

ANGLIA

Jednym z najcenniejszych zbiorów artystycznych jest archiwum wespół z kolekcją rysunków, gwaszy, pasteli, rzeźb i obrazów olejnych Jana Mariana Kościałkowskiego (ps. Marian), malarza, rzeźbiarza i rysownika zmarłego w Anglii (podarowane przez wdowę Lidię Kruszyńską-Kościałkowską). Trafiło ono do Torunia w partiach: latem 1997 oraz jesienią 2002 roku. Archiwum jest kompletne i składa się z dwóch samodzielnych części. Pierwszą stanowi zbiór rękopisów literackich (głównie wierszy pisanych po polsku i francusku), rękopiśmiennych dzienników (w dwóch dużych tomach), setek kart notatek i notatników, niewielkiej korespondencji z rodziną, malarzami i pisarzami, m. in. Sergiuszem Piaseckim, pamiątek, fotografii i materiałów biograficznych, w tym dokumentacji wystaw malarskich i rzeźbiarskich, korespondencji z wystawcami, dokumentacji pobytu w wojsku itp. Część drugą, nieporównanie większą, stanowią szkicowniki z lat 1942-1977 oraz kilka tysięcy rysunków, grafik, gwaszy, pasteli, akwarel i obrazów olejnych z całego okresu działalności malarskiej artysty od lat studenckich — wileńskich i rzymskich — po lata 70. W części tej znajdują się też prace graficzne drukowane, w tym np. egzemplarz A sentimental journey through France and Italy L. Sterne’a z 1948 roku z rysunkami Mariana, w którym malarz dorysował kilkadziesiąt nowych ilustracji w stylu książki i epoki.

Na uwagę zasługuje ogromny zbiór prac malarskich oraz kilkuset grafik, rysunków i szkiców Zygmunta Turkiewicza (dar Pooki Kępińskiej), malarza mieszkającego po wojnie w Wielkiej Brytanii. Turkiewicz — którego wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie w latach 80. była wielkim wydarzeniem — był również historykiem i krytykiem sztuki, współpracownikiem paryskiej „Kultury”.

Równie ważną dla badaczy będzie kolekcja archiwalna niezwykle wszechstronnego w poszukiwaniach wyrazu artystycznego malarza, grafika, rysownika i rzeźbiarza—Aleksandra Wernera. Zbiór podarowany Galerii przez Artystę zawiera ponad tysiąc rysunków, grafik, rzeźb i prac olejnych, a ponadto dokumenty aktywności artystycznej (wycinki recenzji, katalogi, fotografie itd.). W darze od Wernera Galeria pozyskała ponadto liczącą prawie 200 obiektów kolekcję rzeźby, szkła, biżuterii, broni i ceramiki z różnych kultur.

Niezwykle cenna w kontekście potencjalnych badań naukowych wydaje się podarowana przez malarza mieszkającego obecnie w Padwie — Ryszarda Demela — kolekcja rysunków, grafik oraz przede wszystkim pieczołowicie zebranych dokumentów na temat działalności grupy polskich malarzy-żołnierzy studiujących i wystawiających w Rzymie (1945-1947) i później w Wielkiej Brytanii. Archiwum zawiera korespondencje, dokumentację wystaw i spotkań, ulotki, wycinki prasowe, dokumenty osobiste, fotografie, filmy wideo itd. Szczególnie wartościowa jest dokumentacja działalności „Grupy 49”, jednego z nielicznych polskich ugrupowań artystycznych na wyspach brytyjskich.

Archiwum Władysława R. Szomańskiego, grafika, rysownika i malarza zmarłego w Londynie, zostało podarowane przez wdowę Krystynę. Zawiera materiały do dziejów Związku Polskich Artystów Plastyków na Obczyźnie oraz pełną dokumentację działalności artystycznej Szomańskiego. Prócz szczegółowo zebranej dokumentacji fotograficznej z wystaw, korespondencji ze zleceniodawcami i instytucjami artystycznymi na całym świecie, opinii i recenzji projektów i prac graficznych, znajduje się tu komplet drukowanych drobnych prac autorskich: plakaty, afisze, pocztówki, okładki książek, winiety czasopism i gazet wojennych, setki rysunków satyrycznych wycięte z czasopism emigracyjnych, głównie z „Pokrzyw” (lata 50.). Osobno przechowywane są oryginalne akwarele, szkice, grafiki, kolaże, rysunki i znaki graficzne, projekty dużych form papieroplastycznych itp. Ponadto dokumentacja przedstawień Teatrzyku „Zielony Krokodyl”.

Z innych zgromadzonych w Galerii archiwów i kolekcji dzieł sztuki warto odnotować jeszcze kilka. Są to: kolekcja prac malarskich oraz rzeźbiarskich Janiny Granowskiej - Rennie, artystki i rzeźbiarki z Londynu zajmującej się, obok tradycyjnych, także alternatywnymi technikami artystycznymi. Kolekcja zawiera kompozycje tworzone na tkaninach (farby, kolorowe nici) własną techniką, ale też prace w technice batiku oraz niewielkie rzeźby porcelanowe. Ważną częścią archiwum są dokumenty i fotografie.

W darze od Stefanii Kossowskiej, znakomitej pisarki i dziennikarki polskiej mieszkającej od 1940 roku w Londynie, trafiła do Archiwum kolekcja pamiątek i dokumentacja fotograficzna działalności artystycznej jej męża — Adama Kossowskiego, malarza i rzeźbiarza. Dar zawiera również oryginalne prace malarskie, rysunki i szkice, grafikę i niewielkie rzeźby ceramiczne, a także część wyposażenia pracowni malarskiej i fragment księgozbioru.

Fragment archiwum Mariana Kratochwila, malarza zmarłego w 1997 roku w Londynie, został podarowany przez brata — Zbigniewa Kratochwila. Kolekcja zawiera dokumenty: publikacje książkowe o malarzu, katalogi wystaw, dyplomy, listy (przede wszystkim do brata oraz korespondencje z instytucjami posiadającymi prace Kratochwila), album z fotografiami i kasety z filmami dokumentalnymi o artyście. Szczególnie cenna jest przygotowana na CD książka Zbigniewa Kratochwila o twórczości artystycznej brata, zawierająca kilkadziesiąt reprodukcji obrazów, a także szczegółowe spisy obecności prac Mariana Kratochwila w muzeach i zbiorach prywatnych na świecie. Uzupełnieniem archiwum są dwa szkicowniki przedwojenne, zbiór kilkudziesięciu rysunków z lat 20. i 30. oraz pięć płócien.

Wielką wartość ma kilkanaście wielkich prac olejnych i rysunków Marka Żuławskiego ofiarowanych przez Marylę Żuławską, które mają być wstępem do przekazania w przyszłości archiwum Żuławskiego do Torunia. Maryla Żuławska wespół z Haliną Nałęcz podarowały ponadto do Archiwum Emigracji fragment papierów londyńskiej Drian Gallery oraz prace Haliny Nałęcz, Haliny Korn-Żuławskiej, Feliksa Topolskiego, Józefa Piwowara, Davida Messera, Jerzego Stockiego i kilku innych.

Kolekcję prac Kazimierza Dźwiga, członka „Grupy 49”, a także jego podręczny księgozbiór i archiwalia podarowała w 2004 roku Mary Dźwig. Dar zawierał też prace innych malarzy polskich studiujących z Dźwigiem w Rzymie i Londynie.

INNE KRAJE

Wielkość i liczba darów, jakie napływają z całego świata, jest ogromna. W większości są to dokumenty, archiwalia i fotografie, rzadziej oryginalne prace — o te musimy starać się i zabiegać. Do najcenniejszych darów należą te, które prócz dzieł sztuki zawierają materiał papierowy. Wespół z archiwum Wacława Iwaniuka, pisarza, tłumacza i poety zmarłego w 1996 roku w Kanadzie, otrzymaliśmy obrazy olejne, grafiki i rysunki: Józefa Czapskiego, Jana Lebensteina, Krystyny Sadowskiej i kilku innych mniej znanych artystów. Sam Iwaniuk korespondował z artystami, dlatego w jego archiwum znaleźliśmy liczne foldery i fotografie.

Historyk polski mieszkający w Kopenhadze, Eugeniusz Kruszewski, podarował Archiwum kolekcję ponad 300 rysunków, obrazy olejne, grafiki i bogatą dokumentację BARO — Piotra Łabużka, satyryka, grafika i ilustratora prasy polskiej i duńskiej.

Krystyna Miłotworska, wdowa po Hilarym, malarzu zmarłym w Stanach Zjednoczonych, przekazała do zbiorów Archiwum dwa płótna oraz filmy i komplet dokumentów prasowych na temat twórczości męża.

Ponad 30 rzeźb oraz dokumentację fotograficzną działalności rzeźbiarza— Alfreda Jesiona, mieszkającego od 1968 roku w Szwecji, podarowała wdowa (Danuta Szymańska-Jesion) i córka (Grażyna Szymańska).

Bezcenną wartość ma archiwum i zbiór pamiątek po Januszu Eichlerze, malarzu wykształconym we Włoszech i Wielkiej Brytanii, od 1951 roku mieszkającym w Argentynie (zm. w 2002 roku). Eichler, jeden z wybitniejszych malarzy surrealistów argentyńskich, był przyjacielem Witolda Gombrowicza.

Tadeusz Mysłowski, malarz i grafik mieszkający w Stanach Zjednoczonych, systematycznie i konsekwentnie wzbogaca zbiory Galerii o swoje prace i pełną dokumentację własnej działalności artystycznej. Archiwum Mysłowskiego (na które składają się ponadto prace artysty podarowane przez Henryka Cioczka) zawiera również grafiki innych Polaków mieszkających w USA.

Córka malarza pochodzącego z Torunia Erwina Kowskiego, zmarłego w Niemczech, podarowała zbiór kilkunastu prac olejnych, akwarel i rysunków ojca oraz kompletną dokumentację wystawienniczą lat powojennych.

W ostatnich miesiącach Galeria nawiązała współpracę z Wojciechem Nowickim, malarzem mieszkającym we Włoszech, który podarował Uniwersytetowi kilkadziesiąt wczesnych (z lat 40.) rysunków, zapowiadając dalsze systematyczne dary, w tym archiwalia.

Darowizny stanowią niemal 100% posiadanych zbiorów, tylko nieliczne prace pozyskiwane są w ramach wymiany, pojedyncze (uzupełniające większe kolekcje) kupowane. Wielu artystów przekazuje do Archiwum systematycznie swoje obrazy, rysunki i grafiki oraz przede wszystkim dokumenty; czynią i czynili tak Lech Rzewuski, Ewa Błaszak, Alina Kalczyńska, Janina Jasińska-Luterek, Małgorzata Paszko, Halina Kryska-Karska, Alicja Werbachowska, Andrzej Piwarski i Barbara Ur.

STAN POSIADANIA

Archiwum posiada obecnie (dane z połowy 2004 roku) oryginalne prace oraz większe zbiory dokumentów aktywności artystycznej (katalogi, foldery, wycinki prasowe, fotografie, nagrania audiowizualne itd.) następujących artystów: Bolesław Baake; Astrid Balińska-Jundziłł; Edward Baran; Janina Baranowska; Józef Bau; Bronisław M. Bąk; Henryk Berlewi; Tadeusz Beutlich; Gerard Blum-Kwiatkowski; Ewa Błaszak; Andrzej Bobrowski; Aleksander Bogen; Janina Bogucka-Wolff; Marian Bohusz-Szyszko; Andrzej M. Borkowski; Konstanty Brandel; Joanna Brześcińska; Bronka Chądzyńska-Michałowska; E. Chruścicki; Rafael Chwoles; Helena (Lila) Ciechanowska; Tadeusz Cieślewski, syn; Maria Czajkowska; Józef Czapski; Andrzej Czeczot; Zdzisław Czermański; Ryszard Demel; Izaak Dobrinski; Antoni Dobrowolski; Stanisław de Domaradzki; Andrzej Dudziński; Antoni Dzierżyński, Kazimierz Dźwig; Herman (Cwi) Ehrman; Janusz Eichler; Krystyna Eichler; Jerzy Faczyński; Filip Finger; M. Fliederbaum; Joanna Fodczuk; Irena Fusek-Forosiewicz; Fryderyka Frankowska; Stanisław Frenkiel; Anna Gajewska; Ewa Gargulińska; Bożena Garstecka; Anatol Girs; Danuta Gierc (Giercuszkiewicz); Maria A. Girs; Joanna Gleich; Henryk Glicenstein; Stanisław Gliwa; Kazimierz Głaz; Jan Głowacki; Danuta Głuchowska; Izabella Godlewska de Aranda; Stanisław Grabowski; Janina Granowska-Rennie; Krystyna Granowska-Strobel; Edmund Gunsch; Peter Gyllan; Maria Hano de Grzymała; Marian Irena Hassenberg (Reno); Hełm-Pirgo; Tadeusz Ilnicki; Ewa Jabłońska; Alexander Jagelowitz-Kaźmierczak; Władysław Jahl; Grzegorz Jakubowski; Witold Januszewski; Józef Jarema; Janina Jasińska-Luterek; Feliks S. Jasiński; Alfred Jesion; Stanisław Jukowicz; Józef Juszkiewicz; Alina Kalczyńska; Zygmunt Kamiński; Kazimierz Karpuszko; Józef Klimek; Ludwik Klimek; Tadeusz Koper; Halina Korn-Żuławska; Adam Kossowski; Marian Kościałkowski; Jan Kott; Zygmunt Kowalski; Włodzimierz Kowańko; Erwin Kowski; Roman Kramsztyk; Felicja Krance; Marian Kratochwil; Halina Kryska-Karska; Hilary Krzysztofiak; Leszek Fr. Krzyżanowski (Lesski); Grażyna Kulesza; Jan Lebenstein; Bolesław Leitgeber; Teresa Lewandowska; Tadeusz A. Lewandowski; Barbara Licha; E. M. Lilien; Ludwik Lille; Mieczysław Lurczyński; Piotr Łabużek (BARD); Wanda Ładniewska - Blankenheimowa; Arika Madeyska; Janusz Majewski; Rafał Malczewski; Bartek Małysa; Leo Małysa; Willam Markiewicz; Maciej Mars; Edward Matuszczak; David Messer; Tomasz Misztal; Karol Mondral; Stefan Mrożewski; Ludmiła Murawska-Peju; Adam Muszka; Mela Muter; Tadeusz Mysłowski; Halima Nałęcz; Józef Natanson; Halina Nekanda-Trepka; Simcha Nornberg; Marlena Nowak; Wojciech Nowicki; Róża Nowotarska; Marek Oberlander; Elisabeth Orel; Maria Papa; Michał Paryżski; Małgorzata Paszko; Stanisław Piaskowski; Jan Pieńkowski; Leon Piesowocki; Tadeusz Piotrowski; Andrzej Piwarski; Józef Piwowar; Andrzej Płoski; Franciszek Prochaska; Wanda Rewska-Colacino; Marek Rudnicki; Zdzisław Ruszkowski; Lech Rzewuski; Krystyna Sadowska; Ryszard Sawicki; Rika Schwimer; Henryk Siedlanowski; Czesław Słania; Jan Srzednicki; Kazimierz Stachiewicz; Jan Stanisławski; Jerzy Stocki; Bogumiła Strojna; Zofia Stryjeńska; Halina Sukiennicka; Władysław R. Szomański; Stanisław Szukalski; Henryk Szydłowski; Feliks Topolski; Joanna Troikowicz; Zygmunt Turkiewicz; Devi Tuszyński; Feliks Tuszyński; Jan Ulatowski; Barbara Ur; Witold Urbanowicz; Diane Verhmeer; Marian Walentynowicz; Antoni Wasilewski; Alicja Werbachowska; Aleksander Werner; Jan Winczakiewicz; Leszek Wiśniewski; Elżbieta Wittlin-Lipton; Zygmunt Wiśniewski; Krzysztof Wodiczko; Leon Wyczółkowski; Wacław Zawadowski (Zawado); Kazimierz Zielenkiewicz (Caziel); Tadeusz Zieliński; Jakub Zim; Teresa Zwolińska-Brzeska; Julian Żebrowski; Marek Żuławski.