Po 24 latach Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny w Londynie ponownie gości Sesję Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek. Od 1992 roku Biblioteka Polska POSK organizowała kilka sesji, ale odbywały się one w Muzeum Polskim w Fawley Court, które niemal od początku istnienia Konferencji było jej członkiem. Dzisiaj muzeum to już nie istnieje.

Idea konsolidacji instytucji gromadzących dziedzictwo narodowe na Zachodzie pojawiła się w czerwcu 1977 roku w Londynie, kiedy Zbigniew Mieczkowski, wówczas przewodniczący Polskiej Rady Bibliotecznej, utworzył Komisję Współpracy z innymi bibliotekami, mając oczywiście na uwadze biblioteki polskie na Zachodzie, i powołał na przewodniczącego tej Komisji rotmistrza Ryszarda Dembińskiego, prezesa Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego. Pan Zbigniew Mieczkowski był uczestnikiem XXXVIII Sesji, szczególnie gorąco witanym przez organizatorów.

Ryszard Dembiński i Janusz Morkowski, dyrektor Muzeum Polskiego w Rapperswilu, rozpoczęli prace, których celem było powołanie organizacji stwarzającej możliwość dyskusji nad problemami gromadzenia, opracowania, udostępniania i ochrony materiałów bibliotecznych, archiwalnych i zbiorów muzealnych, dokumentujących życie Polaków na emigracji, a także inicjującej inne wspólne działania.

W deklaracji założycielskiej zapisano, iż celem Stałej Konferencji MAB jest:

… służenie społeczności polskiej i pochodzenia polskiego na Zachodzie w utrzymywaniu i utrwalaniu polskich tradycji kulturalnych i wiedzy o Polsce w duchu światopoglądu chrześcijańskiego i tolerancji, w duchu niepodległości Polski; oddziaływanie na kraj, a zwłaszcza na młodzież i środowiska naukowo-kulturalne poprzez udostępnianie szerokiej informacji i prawdy o naszej przeszłości i teraźniejszości.

Z tych zobowiązań instytucje zrzeszone w Konferencji wywiązują się do dzisiaj, pracując od wielu lat, nieprzerwanie, w różnych państwach na świecie. Kościół i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie, którego działalność rozpoczęła się w końcu XVI wieku, Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska w Paryżu (założone w 1838 roku), Zamek Montrésor (zakupiony w 1849 roku przez Różę Branicką z Potockich dla syna Ksawerego, który stworzył muzeum), Muzeum Polskie w Rapperswilu (założone w 187o roku), Archiwum Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii (1894), archiwa, biblioteki i muzea Polonii w Orchard Lake (1909), Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (1921), Fundacja Kościuszkowska (1925), Muzeum Polskie w Ameryce (1935), Muzeum im. Tadeusza Kościuszki w Solurze (1936), Polski Instytut Naukowy w Ameryce (1942), Biblioteka Polska POSK w Londynie (1942), Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (1943), Polski Instytut Naukowy w Kanadzie i Biblioteka im. Wandy Stachiewicz (1943), Fundacja Rzymska im. Margrabiny J.S. Umiastowskiej (1944), Studium Polski Podziemnej w Londynie (1947), Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie (1947), Papieski Instytut Studiów Kościelnych w Rzymie (1958), Biblioteka Polska im. I. Domeyki w Argentynie (1960), Ośrodek Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie (1981) oraz powstałe niedawno, ale mające te same cele, Muzeum i Archiwum Polonii Australijskiej (199i), a także Polski Instytut Badawczy i Muzeum Węgierskiej Polonii (1998).

Spośród wspomnianych instytucji przestało istnieć jedynie (zlikwidowane w 2009 roku przez właścicieli) Muzeum Polskie w Fawley Court — założone przez o. Józefa Jarzębowskiego, marianina, w 1953 roku, w pięknym otoczeniu nad Tamizą, w klasycystycznym pałacu, zarejestrowane i udostępnione publiczności w 1982 roku.

Kolekcja, którą stworzyło wielu polskich emigrantów, przekazana do tego muzeum w pełnym zaufaniu ofiarodawców, została rozproszona, a wiele cennych eksponatów bezpowrotnie przepadło. Znakomity zbiór broni siecznej od XVI do XIX wieku zawierał przykłady broni europejskiej, orientalnej, indyjskiej, dalekowschodniej, a także afrykańskiej. Zbiory rzeźb, tkanin artystycznych, pośród których były jedwabne pasy szlacheckie, szaty liturgiczne z XIX i początku XX wieku, numizmaty i medale, około stu obrazów olejnych, około tysiąca obiektów licząca kolekcja grafiki, zbiór starych druków i rękopisów, fotografie z okresu powstania styczniowego oraz wiele innych znakomitych eksponatów — wszystko to przestało być częścią dorobku polskich emigrantów na Wyspach, świadczącego o ich dążeniu do zabezpieczenia poloników i eksponowania polskiej historii w obcym środowisku.

Przykład Fawley Court jest więc swoistym memento dla innych instytucji polskich na Zachodzie, dającym asumpt do pytania, jak długo będą one mogły istnieć samodzielnie, wspierane jedynie wysiłkiem finansowym emigracji, pracą wolontariuszy, bez stałego wsparcia państwa polskiego, i czy ich los, los ich zbiorów, będzie podobny do tego, który spotkał muzealia Fawley Court.

To właśnie pytanie przewija się już od dłuższego czasu podczas sesji MAB, ale teraz wybrzmiewa wyraźniej niż kiedykolwiek. Zmiany, jakie następują w świadomości kolejnych fal polskich emigrantów, również tych z ostatnich lat, sprawiają, że biblioteki, archiwa i muzea nie będą już mogły liczyć ani na ich bezpłatną pracę, ani na finansowe wsparcie. Z tego powodu Konferencja od 2013 roku zabiega u polskich władz o uzyskanie stałej rocznej dotacji na działalność podstawową instytucji gromadzących, przechowujących i popularyzujących piśmiennicze i muzealne dziedzictwo narodowe na Zachodzie.

Jedna z sesji zamkniętych odbywała się po raz pierwszy w poszerzonym gronie. Wzięli w niej bowiem udział także senatorowie (Grażyna Sztark i Maciej Łuczak), poseł (Michał Dworczyk), sekretarze stanu (Anna Maria Anders z Kancelarii Prezesa Rady Ministrów; Jarosław Sellin z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego), dyrektorzy departamentów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Jacek Miler) i Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Mateusz Stąsiek), dyrektor Biura Polonijnego Kancelarii Senatu (Romuald Łanczkowski) oraz wiceprezes Instytutu Pamięci Narodowej (prof. dr hab. Krzysztof Szwagrzyk), dyrektor Biblioteki Narodowej (dr Tomasz Makowski), dyrektor Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (dr Wojciech Woźniak) oraz dyrektor Muzeum Historii Polski (dr Robert Kostro). Wszyscy deklarowali wsparcie dla naszych instytucji i starań o ich stałe dofinansowanie z budżetu państwa, ale jednocześnie wyrażali swą bezradność, wynikającą z funkcjonującego prawa, zabraniającego bezpośredniego przekazywania środków instytucjom zarejestrowanym w innych - poza Polską - państwach.

Mimo że tydzień po zakończeniu londyńskiej sesji Marszałek Senatu, Stanisław Karczewski, zwołał spotkanie, na które zostałam zaproszona jako osoba upoważniona do reprezentowania instytucji zrzeszonych w Stałej Konferencji - z udziałem wiceministrów kultury i spraw zagranicznych oraz dyrektorów departamentów zajmujących się dziedzictwem narodowym poza granicami kraju w tych ministerstwach, a także przewodniczących sejmowych i senackich komisji ds. łączności z Polakami za granicą - problemu dofinansowania działalności podstawowej muzeów, archiwów i bibliotek polskich na Zachodzie nie rozstrzygnięto; wyrażono jedynie opinię, że istnieje wola polityczna, aby tę sprawę pozytywnie rozwiązać w przyszłości. W tej chwili bowiem nie mieści się ona w priorytetach ani Senatu, ani ministerstw, które - wydawałoby się - powinny być zainteresowane perspektywami działalności instytucji przechowujących dziedzictwo narodowe na Zachodzie.

Uroczyste otwarcie XXXVIII Sesji wzbogaciły dwa ważne wydarzenia. Pierwszym z nich było udekorowanie przez sekretarza stanu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Jarosława Sellina, złotymi medalami Zasłużony Kulturze „Gloria Artis” Eugenii Maresch, prezesa Studium Polski Podziemnej, a także Fundacji Rzymskiej im. Margrabiny J. S. Umiastowskiej, w której imieniu medal odebrała prof. Krystyna Jaworska.

Drugie to wystąpienia dyrektora Polish Music Center, Marka Żebrowskiego, oraz dyrektora Muzeum Historii Polski, Roberta Kostro.

Marek Żebrowski był gościem specjalnym XXXVIII Sesji jako dyrektor instytucji, która po raz pierwszy uczestniczyła w spotkaniu MAB i złożyła wniosek o przyjęcie do Stałej Konferencji.

Polish Music Center (PMC), z siedzibą przy University of Southern California w Los Angeles, założone w 1984 roku przez Wandę i Stefana Wilków, posiada ponad 200 rękopisów polskich kompozytorów, między innymi Grażyny Bacewicz, Witolda Lutosławskiego, Stanisława Skrowaczewskiego, Zygmunta Krauzego, Krzysztofa Pendereckiego. W zbiorach biblioteki jest ponad i o tysięcy pozycji, w tym nuty i partytury, książki o polskiej muzyce, czasopisma, nagrania utworów polskich kompozytorów i wykonawców, dzieła sztuki, fotografie i korespondencja. PMC organizuje wiele wydarzeń, w tym: Paderewski Lecture-Recital na University of Southern California (od 2002 roku, wrzesień/październik), PMC Spring Concert, również na kalifornijskim uniwersytecie, Festiwal im. Paderewskiego w Paso Robles.

Marek Żebrowski otwierał londyńską sesję recitalem fortepianowym, ale także referatem Paderewski i polityka, w którym wykorzystał materiały ze zbiorów PMC.

Wystąpienie dr. Roberta Kostro, współorganizatora Konferencji, zawierało informacje o idei utworzenia Muzeum Historii Polski w Warszawie,. o trudnościach z jego budową i optymistyczną wiadomość, iż w obecnej sytuacji politycznej otwarcie planowane jest na rok 2020. Dzięki tej perspektywie odważniej można mówić o merytorycznej koncepcji wystawy stałej, która przed organizatorami stawia wiele zasadniczych wyzwań.

Temat sesji otwartej — Materiały do biografii polskich emigrantów w zbiorach instytucji członkowskich MAB. Politycy i artyści — ponownie miał charakter biograficzny; ponownie, ponieważ temat XXXVII Sesji, która odbywała się w Rapperswilu w 2015 roku, również odnosił się do życiorysów — mecenasów i darczyńców bibliotek, archiwów i muzeów, w tym także tych znajdujących się w Polsce.

Tym razem chodziło nam o podkreślenie materiałów biograficznych, w szczególności polityków i artystów, które znajdują się w instytucjach zrzeszonych w MAB. Ciągle bowiem wydaje się, że zawartość ich archiwów jest mało znana; wciąż także można odnieść wrażenie, że biografie polityków i artystów emigracyjnych zbyt rzadko są przedmiotem prac badawczych w Polsce, a postaci te nadal bywają pomijane w słownikach, encyklopediach oraz publikacjach przekrojowych poświęconych historii literatury i sztuki.

Oczywiście, sesja londyńska nie wyczerpuje tematu. Każda z naszych instytucji mogła zaprezentować w krótkim wystąpieniu swojego przedstawiciela materiały dotyczące wybranych osób. Z referatami wystąpili jedynie reprezentanci muzeów, archiwów i bibliotek polskich na Zachodzie, ponieważ chodziło o popularyzację zbiorów tych właśnie instytucji.

Postać Ignacego Paderewskiego i jego biografia jest znana; opublikowano książki i artykuły opisujące życie premiera niepodległej Polski oraz jego dokonania artystyczne. W wystąpieniu Marka Żebrowskiego pojawiły się głównie akcenty wiążące znakomitego muzyka z jego działalnością polityczną na terenie USA i zagadnienie jego kontaktów ze znamienitymi amerykańskimi politykami, między innymi prezydentem Wilsonem, ilustrowane materiałami zaczerpniętymi z archiwum Polish Music Centre, takimi jak list Paderewskiego do Wilsona, inne przykłady korespondencji, fotografie, pocztówki.

Referat ten był wprowadzeniem do głównego tematu sesji, realizowanego następnego dnia.

Autorzy wystąpień koncentrowali się na artystach: Adamie Bunschu (Jadwiga Kowalska), Hannie Weynerowskiej (Anna Buchmann); pisarzach: Zygmuncie Lubicz-Zaleskim (Witold Zahorski), Florianie Czarnyszewiczu (Marta Bryszewska) oraz na politykach: Tadeuszu Kościuszce (Jean André Konopka), Józefie Lipskim, Juliuszu Łukasiewiczu, Michale Sokolnickim (Iwona Korga i Ewa Krystyna Hoffman-Jędruch), Józefie Hallerze (Teofil Lachowicz), Tytusie Filipowiczu (Anna Stefanicka), Tadeuszu Romerze (Agnes Domanski).

Tematem dwóch referatów są osoby duchowne. Ks. Franciszek Cegiełka (ks. Robert Czarnowski), rektor Polskiej Misji Katolickiej we Francji w latach.1945-1947, który konsekwentnie odmawiał współpracy z przedstawicielami komunistycznej ambasady w Paryżu, nie był politykiem, ale sytuacja kraju po drugiej wojnie światowej wymuszała na nim zajęcie politycznego stanowiska. Dr Emilia Ehrlich, urszulanka (s. Julia Marta Knurek), nie była ani artystką, ani politykiem, ale bliską współpracownicą Jana Pawła II - przygotowywała, redagowała Jego katechezy oraz projekty odpowiedzi na listy; wpływała także na opinie Papieża o sytuacji w Polsce i Rosji, przekazując mu prywatne listy opisujące wydarzenia polityczne oraz położenie Kościoła w tych krajach. Archiwum siostry Emilii w Ośrodku Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie dostarcza interesującego materiału nie tylko do biografii urszulanki, ale także do poznania sposobu pracy i pozyskiwania informacji przez Papieża.

Pojawiły się też wystąpienia będące przeglądem materiałów biograficznych polityków i artystów, które przechowywane są w Muzeum Polskim w Ameryce, Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego oraz Papieskim Instytucie Studiów Kościelnych.

W referacie Małgorzaty Kot znalazł się duży ustęp poświęcony archiwum Ignacego Paderewskiego (325 jednostek), ale także informacje o archiwach Heleny Modrzejewskiej, Marceliny Sembrich-Kochańskiej oraz działaczy politycznych i polonijnych.

Dr Andrzej Suchcitz, dokonując przeglądu archiwów polskiej dyplomacji w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego, zwraca uwagę na często pomijaną, a niezmiernie zasłużoną dla polskiej dyplomacji i polityki postać Rogera Raczyńskiego, starszego brata bardziej znanego Edwarda Raczyńskiego, wskazując na cenne materiały, które mogłyby posłużyć do napisania biografii tego dyplomaty.

Ks. Hieronim Fokciński relacjonuje zawartość archiwów oryginalnych i zmikrofilmowanych Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie, dotyczących polskich emigrantów, a zawierających materiały biograficzne malarzy (Henryka Siemiradzkiego, Karola Badury), pisarza i dziennikarza Aleksandra Kołtońskiego, ale także długoletniego ambasadora przy Watykanie, Kazimierza Papée. Jednocześnie autor informuje, że część archiwaliów, między innymi Ambasady RP w Rzymie i Przedstawicielstwa Handlowego oraz Sekcji Polskiej Radia Watykańskiego, zostały przekazane przez Instytut do Polski.

Dwa ostatnie referaty, ze względu na brak czasu w trakcie sesji i nieobecność autorów, nie mogły być wygłoszone — z przyjemnością jednak włączamy je do tej publikacji.

Poza głównym tematem sytuuje się wystąpienie Krzysztofa Czajkowskiego, ponieważ jednak dotyczy ono zbiorów Muzeum Polskiego w Rapperswilu, które — jako dublety — zawędrowały do Biblioteki Liceum Krzemienieckiego, zostało również umieszczone w programie.

Głównego tematu nie podejmował także referat dr. Artura Jóźwika o Doświadczeniu Ośrodka „Karta” w zabezpieczaniu materiałów archiwalnych poza granicami Polski. Autor nie przekazał tekstu, dlatego nie mogliśmy go tutaj zamieścić.

Wydaje się, że XXXVIII Sesja MAB dostarczyła bogatego materiału, zarówno podczas spotkań zamkniętych, jak i części otwartej. Dzięki tej publikacji mamy okazję upowszechnić informacje o zawartości archiwów instytucji zrzeszonych w Stałej Konferencji MAB — które mogą być wykorzystywane do badań nad biografiami polityków i artystów działających na emigracji.

Dziękuję wszystkim, którzy uczestniczyli w londyńskiej sesji: przedstawicielom instytucji członkowskich, gościom reprezentującym Sejm i Senat, ministrom, Ambasadorowi RP w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, urzędnikom i dyrektorom instytucji współpracujących z muzeami, archiwami i bibliotekami polskimi na Zachodzie, a także tym, którzy byli słuchaczami wykładów, przyjaciołom Biblioteki Polskiej w Londynie. Dziękuję również osobom, dzięki którym ta publikacja się ukazuje: dr Ewie Hoffman-Jędruch, prof. Krystynie Jaworskiej, Dorocie Szkodzińskiej i Monice Machlejd.

Dziękuję Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej Andrzejowi Dudzie za skierowanie do uczestników XXXVIII Sesji Stałej Konferencji MAB pięknego listu, który rozpoczyna tę publikację.