Die im Dunkeln sieht man nicht...

Bertolt Brecht, Opera za trzy grosze

Wstęp

Wiele archiwów pozostaje jeszcze nieodkrytych — nieznane dokumenty leżą w kufrach, pudłach, skrzyniach, w domach prywatnych lub instytucjach, i nikt o nich nie wie. Ale nawet te, które znalazły się w archiwach lub bibliotekach, często pozostają ukryte. Wiedza o danym zasobie może nie być publicznie dostępna; może brakować informacji o zawartości, gdyż zasób nie został jeszcze, nawet pobieżnie, opisany; dostęp bywa utrudniony lub uniemożliwiony ze względu na zwyczaje, procedury wewnętrzne instytucji albo ze względów politycznych.

W dobie Internetu i łatwego dostępu do najnowszych informacji obserwujemy wyraźny głód oryginalnych źródeł — faktów, tekstów, ilustracji, fotografii, map itp. W dalszej części artykułu pokażemy, jak digitalizacja i zaopatrzenie zasobów w bogate metadane rzuca snop światła na archiwa i zdecydowanie zwiększa ich dostępność i użyteczność.

Mechanizm z Antikitiry

W 1900 roku nurkowie szukający gąbek w Morzu Egejskim u wybrzeży wyspy Antikitiry[1] odkryli pozostałości statku z bogatym zbiorem obiektów — posągami z brązu i marmuru, ceramiką, biżuterią itp. Jeden z przedmiotów wyglądał jak masa skorodowanego brązu i drewna. Przetransportowany do Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach mechanizm leżał tam dwa lata. W 1902 roku archeolog Valerios Stais zauważył, że widać na tym obiekcie ślady koła zębatego. Większość badaczy sądziła, że artefakt musi być o wiele późniejszy niż inne obiekty we wraku (datowanym na I wiek p.n.e.). Badań zaniechano i dopiero 50 lat później (w 1951 roku) historyk z Yale, Derek J. de Solla Price, zainteresował się nim i uzyskał zezwolenie na dalsze prace. Wraz z greckim fizykiem Charalamposem Karakalosem prześwietlił znalezione fragmenty, używając aparatu rentgenowskiego i promieni gamma. W artykule[2] opublikowanym w 1974 roku badacze wykazują, że są to fragmenty pierwszego znanego analogowego komputera astronomicznego, pozwalającego na określenie przeszłych i przyszłych pozycji Słońca, zaćmień i wielu innych zjawisk astronomicznych. W 1980 roku amerykański fizyk, laureat Nagrody Nobla Richard Feynman odwiedził ateńskie muzeum. W liście do rodziny pisze[3], że mechanizm z Antikitry, o którym czytał w „Scientific American”[4], jest wystawiony, ale niewiele o nim wiadomo. Feynman był zafascynowany tym znaleziskiem, które wyglądało na najstarszy na świecie komputer. Wraz ze znajomym archeologiem udał się do magazynów, gdzie odkrył, ku swemu rozczarowaniu, że w muzeum nie ma podobnych instalacji, które ilustrowałyby ewolucję takich urządzeń, a literatura na temat obiektu sprowadza się do trzech artykułów, autorstwa wyłącznie Price’a. Prace badawcze posuwały się powoli z powodu ograniczeń nakładanych przez instytucje, ale też ze względu na rywalizację między naukowcami. Price zmarł w 1993 roku, pozostawiając pracę nad urządzeniem niezakończoną. W artykule na temat mechanizmu z Antikitiry opublikowanym w „The New Yorker”[5] w, 2007 roku John Seabrook cytuje Michaela Wrighta, kolejnego badacza, który zajmował się tym obiektem: „Jest dawno ustanowione, niepisane prawo dotyczące badań greckich antyków, które mówi, że jeśli jeden badacz ma dostęp do materiału, dostęp wszystkim innym jest wzbroniony, dopóki pierwszy nie zakończy badań”[6].

Dopiero w 2006 roku wykonano serię trójwymiarowych obrazów rentgenowskich i do prac dopuszczeni zostali inni badacze, którzy zrobili obliczenia i symulacje. Dane zostały opublikowane i są dostępne, zbudowano działające modele mechanizmu. Dziś możemy obejrzeć aparat i podziwiać geniusz greckich inżynierów i matematyków[7]. W dalszej części artykułu będziemy omawiać usuwanie barier, takich jak opisane powyżej i innych, w celu uzyskania pełnego i łatwego dostępu do archiwów.

Analogowe kontra cyfrowe

Większość tego, co odbierają nasze zmysły, to sygnały analogowe, czyli takie, które zmieniają się w sposób ciągły. Kolory tęczy, zapach kwiatów, muzyka — to wszystko przykłady sygnałów ciągłych. Zakres odbieranych sygnałów jest szeroki i zwykle ograniczony tylko możliwościami naszych zmysłów — nie widzimy podczerwieni ani nie słyszymy ultradźwięków.

Sygnał dyskretny albo nieciągły to taki, który może przyjmować tylko konkretne wartości i nic między nimi. Zwykle podajemy komputery jako przykłady systemów dyskretnych, ale w rzeczywistości systemy nieciągłe otaczają nas wszędzie. Słowo pisane to system dyskretny, składający się z 24 (lub więcej) liter, które łączymy w skończone ciągi znaków. Nie ma nic pośredniego między literami b i c. Światło, dźwięk są w naszych zmysłach dzielone na dyskretne części — w przestrzeni i częstotliwości, a nasz mózg składa się z neuronów, które przesyłają tylko dyskretne sygnały „tak” albo „nie”. Obróbka informacji przez żyjące organizmy jest oparta o mechanizm dyskretny, a my, kopiując naturę, od niedawna tworzymy dyskretne urządzenia do przetwarzania informacji (zwane komputerami). Komputery, tak jak mózg, uniwersalnie używają systemu dwójkowego i dlatego bardzo często dyskretne utożsamia się z cyfrowym.

Jakie są cechy infrastruktury cyfrowej, obecnie nam znanej, na którą składają się komputery, inteligentne urządzenia, Internet i telefony komórkowe, żeby wymienić tylko kilka z nich? Ważne dla archiwów to: bezstratne kopiowanie informacji, korekta błędów, czytelność maszynowa, znajdywalność i dostęp.

Bezstratne kopiowanie (tj. takie, w którym kopia jest identyczna z oryginałem), połączone z automatyczną korektą błędów, daje nam możliwość nieograniczonego w czasie przechowywania informacji - kopiowanej na coraz to nowsze nośniki - w odróżnieniu od ograniczonego w czasie przechowywania samych nośników. Przykładowo, w przypadku archiwów, dokumenty na dwudziestowiecznym papierze jak i zapisy dźwięku i obrazu na taśmach magnetycznych są zagrożone stratami już dziś.

Czytelność maszynowa, pozwalająca na przykład na przetworzenie tekstu jako ciągu liter, a nie obrazka z ręcznie napisaną notatką, wiąże się ze znajdywalnością. Jedną z większych trudności (barier) dla badacza jest znalezienie interesującej go informacji w tysiącach kilometrów i miliardach stron archiwów. Cyfrowe archiwum z bogatymi metadanymi - o czym dalej - w sposób rewolucyjny zwiększa znajdywalność dokumentów, a Internet pozwala na dostęp do nich z każdego zakątka globu, demokratyzując wiedzę i uaktywniając naukę obywatelską[8]. Konwersja cyfrowa (digital reformatting) jest pierwszym etapem kompleksowego procesu digitalizacji, choć często bywa z nim utożsamiana. W procesie tym tworzy się surogat albo odpowiednik cyfrowy danego obiektu materialnego. W przypadku dokumentów lub zdjęć analogowych najczęściej stosuje się skanowanie - z użyciem skanera, a czasem fotografii cyfrowej. W przypadku nagrań dźwiękowych i wideo specjalne urządzenia (konwertery analogowo-cyfrowe) zamieniają ciągły zapis dźwięku lub klatki filmu na nośniku magnetycznym na ich odpowiednik cyfrowy. Tworzenie surogatu cyfrowego obiektu trójwymiarowego też jest możliwe, choć to jeszcze bardziej skomplikowany proces.

Surogat cyfrowy nie jest tożsamy z obiektem, ale zawiera dużą część (idealnie, jeśli całość) zawartości informacyjnej obiektu, pozwalając na odtworzenie dokumentu (obrazu, dźwięku, filmu itp.) jako wiernej kopii i na przykład obejrzenie jej na ekranie komputera. Bezstratne kopiowanie daje pewność, że zawsze będziemy mogli taką wierną kopię uzyskać, co nie miało miejsca przy kopiowaniu analogowym.

Bogate metadane

Drugim etapem procesu digitalizacji jest zaopatrzenie surogatu cyfrowego w metadane. Bez tego zamienimy tylko miliardy stron dokumentów na miliardy plików o tajemniczych nazwach, takich jak 837-38957-835.tiff.

Metadane to dane o danych (stąd przedrostek „meta”), czyli dane opisujące w jakiś sposób wybrany zestaw danych. Przykładowo: książka ma swoją zawartość (dane) i informacje o książce, czyli metadane: autor, tytuł, wydawca, miejsce wydania, cena, gdzie można ją kupić, recenzje, prawa autorskie, pod jaką postacią jest dostępna, na jakie języki lub z jakiego języka i przez kogo została przetłumaczona, do jakiej serii wydawniczej należy i wiele więcej. Im bogatsze metadane, tym łatwiej znaleźć poszukiwany zasób albo trafić na niego przypadkiem, i rozpocząć eksplorację. W wyniku publikowania zasobów archiwalnych w Instytucie Piłsudskiego liczba badaczy zwiększyła się ponad stukrotnie.

Bogate metadane najlepiej pokazać na przykładach. Na stronie Digital Culture of Metropolitan New York znajdujemy dokument[9] — list napisany przez Polski Komitet Obywatelski około roku 1927, popierający Johna B. Johnstona jako kandydata na sędziego Sądu Najwyższego USA, opisujący go jako „znakomitego prawnika, znaczącego pisarza [...), który okazał się prawdziwym przyjacielem Polaków”.

Zrzut ekranu strony Digital Culture of Metropolitan New York pokazuje wszystkie metadane, które zostały opublikowane w związku z tym dokumentem, takie jak tytuł, identyfikator, twórca dokumentu, hasła przedmiotowe, data, opis, język itp. Należy również zwrócić uwagę na to, że metadane dotyczą jednego dokumentu (w tym przykładzie jednostronicowego).

W przypadku zdjęć archiwa cyfrowe również zbierają i przedstawiają bogate, szczegółowe metadane. Przykład z czołowego europejskiego portalu cyfrowego Europeana, który daje dostęp do zasobów bibliotek, archiwów i muzeów w całej Europie: zdjęcie „Piłsudski ze swym sztabem w Kielcach”, pochodzące z polskiej biblioteki cyfrowej Polona (a pierwotnie z Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej). Metadane, choć inaczej zorganizowane, są równie bogate i zawierają m.in. tytuł, opis (obejmujący zarówno szczegóły techniczne zdjęcia, jak i osoby na nim występujące), hasła przedmiotowe (również spis osób), twórcę, daty, pochodzenie, miejsca i inne informacje.

Bogate metadane pozwalają na wyszukiwanie dokumentów, książek, zdjęć, map, obiektów muzealnych i innych przy użyciu różnych słów i fraz, i grupowanie ich według dat, miejsc, haseł przedmiotowych itp., co daje często zaskakujące i nieznane dotąd powiązania.

W Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce stosujemy podobne kryteria przy digitalizacji zasobów: zachowujemy wysokiej rozdzielczości oryginał cyfrowy, a przedstawiamy online kopię cyfrową zaopatrzoną w możliwie bogate metadane. Kolejny zrzut ekranu przedstawia internetowy portal Instytutu Kolekcje Archiwalne Online[10]. Materiały są dostępne dla wszystkich bez ograniczeń, prosimy tylko badaczy o wpis do ankiety. Wyszukiwarka pozwala na wpisanie dowolnej frazy albo wybranie z listy osób lub miejsc, i ograniczenie wyszukiwania do zakresu dat, rodzaju dokumentu i języka. Prezentacja oparta na tym modelu jest również wykorzystywana w innych organizacjach zrzeszonych w MAB — w Muzeum w Rapperswilu i Instytucie Józefa Piłsudskiego w Londynie. Przy prezentacji dokumentu podajemy metadane, takie jak tytuł (także alternatywny tytuł w oryginalnym języku dokumentu, jeśli jest znany), rodzaj i hasła przedmiotowe, osoby, miejsca i daty wymienione w dokumencie i inne, w zależności od rodzaju obiektu. Zidentyfikowane osoby i miejsca zaopatrzone są w linki, które prowadzą do strony opisującej tę osobę (w Wikipedii lub w innym źródle) albo miejsca na mapie. Skany dokumentów uzupełnione są dokumentem w formacie pdf, który można dalej przeszukiwać pod kątem jego zawartości.

Zasoby online w Instytucie Piłsudskiego

W portalu Kolekcje Archiwalne Online Instytutu udostępnionych jest w całości lub w części 11 zespołów archiwalnych:

• 001 Archiwum Józefa Piłsudskiego
• 002 Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza
• 003 Akta Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Generała Tadeusza Rozwadowskiego
• 004 Komisja Likwidacyjna Generała Lucjana Żeligowskiego
• 007 Ukraińska Misja Wojskowa w Polsce
• 011 Poselstwo Rzeczypospolitej Polskiej w Rio de Janeiro
• 074 Kolekcja dotycząca Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego
• 009 Rząd Polski na Emigracji
• 012 Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Watykanie
• 111 Samodzielna Placówka Wywiadowcza ESTEZET
• 151 Kolekcja fotografii

Dodatkowo przedstawiona jest pierwsza kolekcja łączona pod nazwą „Józef Piłsudski - dokumenty z Londynu i Nowego Jorku”, w której prezentowane są wspólnie archiwa Instytutów Józefa Piłsudskiego w Ameryce i w Londynie.

W innej prezentacji na konferencji MAB[11] pokazaliśmy przykłady polskich ochotników mieszkających w USA, którzy pokonując wiele trudności, wyjeżdżali do Europy, aby dołączyć do tworzącej się armii i walczyć o niepodległość Polski. Większość przykładów pochodzi z zespołu 015 Komitet Obrony Narodowej, który nie jest jeszcze zdigitalizowany. W uzupełnieniu tego referatu można zacytować dokument[12] z kolekcji łączonej, w którym Józef Piłsudski nadaje Komitetowi Obrony Narodowej w USA Krzyż I Brygady „Za wierną służbę”, za działania - jak pisał - podtrzymujące zawiązek Polskiej Siły Zbrojnej. Pierwsze siedem zespołów archiwalnych w powyższym spisie, udostępnionych online, obejmuje okres tworzenia się i umacniania II Rzeczypospolitej. W ramach obchodów 100-lecia niepodległości planujemy udostępnić większość archiwów dokumentów i zdjęć dotyczących tego okresu. W zbiorach już udostępnionych można znaleźć bogactwo materiałów ilustrujących walkę zbrojną i działania polityczne na rzecz powstania niepodległej Polski.

Wykorzystanie

Za sprawą bogatych metadanych i udostępnienia zasobów w Internecie w znaczący sposób zwiększa się liczba badaczy historii korzystających z archiwów. Są to historycy zawodowi oraz osoby, które interesują się jakimś wydarzeniem, postacią, historią miejsca itp. W uwagach wpisanych do ankiety możemy przeczytać m.in.: „Jako historyk i badacz dziejów ziemi gnieźnieńskiej poszukuję wszelkich informacji o Florianie Rachelskim, artyście rzeźbiarzu...”, „Badania naukowe w zakresie pracy doktorskiej na temat »Monografia Samodzielnej Kompanii Grenadierów«“, „Brzeżany, historia Brzeżan do 1945 roku, historia rodziny Bobrowskich i Radeckich z Brzeżan, ich udział w odzyskaniu niepodległości i w II wojnie światowej...”. Badacze interesują się bronią pancerną, stosunkami polsko-litewskimi, wywiadem wojskowym i różnymi osobami związanymi z jakimś miejscem czy organizacją itp.

Wiele materiałów archiwalnych wykorzystywanych jest na stronach internetowych; ponad tysiąc linków w Internecie prowadzi do zasobów archiwalnych Instytutu. Przykładowo Muzeum Historii Polski używa dokumentu ze zbiorów Instytutu do ilustracji artykułu[13].

Mniej typowym przykładem jest internetowa Gra Szeptów, działająca w postaci interaktywnych komiksów o polskich szpiegach służących w brytyjskim wywiadzie w czasie II wojny światowej. Ilustracja pokazuje fragment podstrony[14] z materiałem historycznym dotyczącym ucieczki króla Rumunii do Hiszpanii, odnalezionym w Kolekcjach Archiwalnych Online Instytutu.

Innym podejściem do popularyzacji dokumentów archiwalnych jest dzielenie się zasobami z innymi organizacjami upowszechniania wiedzy. W projekcie finansowanym przez Metropolitan New York Library Council[15] udostępniamy ponad z 1000 fotografii z okresu II wojny światowej, które będą przedstawione jako kolekcja w amerykańskim portalu Digital Public Library of America[16]. Współpracujemy również z Wikimedia Foundation; w Wikiprojekcie „Józef Piłsudski Institute of America”[17] (prowadzonym przez wolontariuszy) Instytut udostępnił w Wikimedia Commons około 1500 dokumentów z kolekcji Józefa Piłsudskiego[18]; są one wykorzystywane jako ilustracje do artykułów w Wikipedii (w języku polskim i w innych językach), jako materiał źródłowy w Wikisource itp.

Jak wspomniano, zarówno dostępność w Internecie, jak i znajdywalność zwiększają liczbę odbiorców — użytkowników archiwów. Przed epoką wykorzystania Internetu do materiałów w Archiwum docierało 3o-5o badaczy rocznie, z podobną liczbą zamówionych kwerend. W chwili obecnej połączenia internatowe ze stroną Kolekcji Archiwalnych Online przekraczają połowę całego ruchu na stronie internetowej Instytutu. Badacze szukają i znajdują (co widać po wykorzystaniu, jak też czasie spędzonym na czytaniu) ciekawiące ich zasoby. W ciągu roku (średnia z trzech lat) stronę naszą odwiedza 31 tys. użytkowników, którzy inicjują 185 tys. odsłon (widoków) Kolekcji Archiwalnych Online, włącznie ze stroną powstań śląskich. Do tego należy dodać oglądalność w Wikipedii: strony, które zawierają jako ilustracje dokumenty z archiwów Instytutu, są odwiedzane 579 tys. razy rocznie.

Rzucić światło na archiwa

Zadaniem archiwum jest zbieranie, zabezpieczanie i udostępnianie zasobów. W niniejszym tekście próbowaliśmy przedstawić najważniejsze kroki, jakie może poczynić archiwum w dziedzinie zabezpieczania cyfrowego i udostępniania zgromadzonych archiwaliów. Można je podsumować w trzech punktach.

• DIGITALIZOWAĆ
  Usuwać bariery (techniczne i proceduralne). Analogowe zastępować cyfrowym i udostępniać online. Zaopatrywać zasoby online w bogate metadane.

• POSZERZAĆ ZASIĘG DOSTĘPU
  Poza tradycyjnymi kanałami (książki, artykuły itp.) współpracować i dzielić się zasobami online z portalami internatowymi, takimi jak Wikipedia, Digital Public Library of America, Europeana, Polona i innymi.

• OTWIERAĆ DRZWI DLA NAUKI OBYWATELSKIEJ
  Nauka obywatelska (citizen science) to znaczne zwiększenie liczby osób, które są nie tylko konsumentami, ale także twórcami zasobów wiedzy, grupą hobbystów, pasjonatów, organizatorów. Usuwanie barier i ułatwianie dostępu do materiałów prawie bez dodatkowego wysiłku ze strony archiwum pomnaża rzesze badaczy historii.

FOTO:By No machine-readable author provided. Marsyas assumed (based on copyright claims). - No machine-readable source provided. Own work assumed (based on copyright claims)., CC BY 2.5,→