1 | Wprowadzenie

Jako wprowadzenie do podjętego tematu pragnę najpierw podać kilka zwięzłych informacji o samym Instytucie. Pozwoli to lepiej uchwycić proces gromadzenia archiwaliów, a następnie stan ich konserwacji, opracowania i udostępniania.

Instytut powstał pod sam koniec lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku, w ramach przygotowań do obchodów Tysiąclecia Chrztu i państwowości polskiej. W sytuacji wyjątkowo ostrej konfrontacji z narzuconym nam systemem komunistycznym, hierarchia kościelna usiłowała zwrócić uwagę całemu społeczeństwu, zarówno Polakom żyjącym w kraju, jaki tym rozproszonym po świecie, na nasze korzenie historyczne, tradycję i kulturalną spuściznę wieków. Chodziło o uświadomienie i ożywienie religijnej i narodowej tożsamości.

Możliwości wszechstronnej refleksji, pogłębionej oceny w tym zakresie, i — w ogóle, prowadzenia bezstronnych badań naukowych w kraju były niezmiernie ograniczone przez utrudnienia administracyjne władz, ale też w dużej mierze z braku niezbędnej dokumentacji, tak mocno zdewastowanej w czasie burzliwym dziejów naszej ojczyzny.

Zadaniem powstającego w Rzymie ośrodka stała się rejestracja, gromadzenie, konserwacja i systematyczne opracowywanie odszukanych materiałów oraz jak najszybsze ich udostępnianie badaczom. Głównym kierunkiem prac były kwerendy w bogatych zasobach archiwów watykańskich, instytucji zakonnych, nie wykluczając jednak państwowych i prywatnych, zwłaszcza włoskich. Takie założenia wyjaśniają dlaczego ośrodek — od 1971 roku z tytułem papieskiego, zbierał i gromadził wszelkie materiały dotyczące Polski i krajów będących w zasięgu oddziaływania naszej kultury, i nadal zachowuje profil instytucji otwartej i wieloaspektowej¹.

Jak wiadomo, polskie korpusy noszące w nazwie cyfrę rzymską II, były liczniejsze. Ten dowodzony od początku przez generała broni Władysława Andersa utworzono w miesiącach: lipiec-sierpień 1943 r., w północnym Iraku, rozkazem i wytycznymi Naczelnego Wodza, generała broni Władysława Sikorskiego z 16 i 29 czerwca 1943 r. Historia tej formacji wojskowej sięga, oczywiście, samych początków tworzenia polskich sił zbrojnych na terenie ZSRR, wchodzących następnie w skład Armii Polskiej na Wschodzie.

2 |

Do cenniejszej dokumentacji w naszych zbiorach należy zespół archiwalny zebrany w Bejrucie. Są to materiały Towarzystwa Studiów Irańskich, utworzonego w 1942 roku a przeniesione z końcem 1945 r., do Instytutu Polskiego w Bejrucie. Zawiera on bezcenną dokumentację aktową, wydawnictwa, korespondencję jak i ogólnie materiały do działalności społeczno-kulturalnej rozproszonych Polaków, zarówno ludności cywilnej jak i woskowych, którzy wstąpili do Polskich Sił Zbrojnych na Bliskim Wschodzie. Zatem geograficznie obejmują kraje: Irak, Iran, Palestynę, Egipt, Liban, a także, chociaż w mniejszym zakresie, także archiwalia za okres walk 2. Korpusu we Włoszech i lata po jego likwidacji. Z grubsza udało się odtworzyć pierwotny układ tej spuścizny, która obejmuje około 2.30 m.b. półek.

Prawie do samej śmierci z niezwykłym oddaniem gromadził te materiały, porządkował, zabezpieczał i opracowywał a także częściowo drukował prof. Stanisław Kościałkowski (24 X 1881— 2 IX 1960). Dzięki jego wysiłkom i trosce, do naszych zbiorów, w przeciągu wielu lat, dotarł także — prawie kompletny, imponujący dorobek wydawniczy i naukowy z tamtych terenów, a także z zakresu szkolnictwa dla dzieci polskich. Jest nadzieja, że już wkrótce, przy życzliwym zainteresowaniu NDAP, zbiory te zostaną szczegółowo i fachowo opracowane².

3 |

Cenną, chociaż już nie tak obfitą dokumentację zawierają teczki po ambasadorze przy Stolicy Apostolskiej, Kazimierzu Papée. Z racji swego urzędu był stałym informatorem watykańskich dykasteriów zarówno o walkach toczonych przez jednostki wojsk polskich, jaki o sytuacji ludności cywilnej pozostającej pod opieką 2. Korpusu. Po odmowie uznania dla rządu londyńskiego, on kierował, placówkami i przedstawicielstwami rządu emigracyjnego, aż do ostatecznej ich likwidacji. Te materiały zostały już opracowane w systemie IZA i SEZAM przez pracowników Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i będą dostępne na stronach internetowych. Aktualnie dokumentacja po ambasadorze Papee jest najczęściej udostępnianym, aktowym, zbiorem naszego archiwum.

4 |

Na ukończeniu są prace nad spuścizną Karola Kleszczyńskiego, uczestnika walk 2. Korpusu, początkującego dyplomaty w przedwojennym MSZ. Po wojnie, pozostał w Rzymie rozwijając szeroką działalność jako pisarz, dziennikarz i wydawca. Brał żywy udział w życiu polonijnym, nie tylko na terenie Włoch; aktywny kombatant i działacz na polu społeczno-politycznym. Zmarł w Rzymie 8 IV 1996. Pochowany na cmentarzu komunalnym Cassino. Ten zbiór archiwalny liczy, przed ostatecznym brakowaniem, ponad 15 m.b. Aktualnie opracowanych zostało 405 jednostek archiwalnych.

Oprócz prac własnych Kleszczyńskiego, zwłaszcza artykułów prasowych bezpośrednio dotyczących dziejów 2. Korpusu, znajdują się tutaj m.in. pod sygnaturami: 81-83 materiały o 5. Kresowej Dywizji Piechoty; sygnatury: 15, 80 dotyczą Wileńskiego Baonu Strzelców „Wilki”; sygnatury: 96, 95 — Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich; sygnatura 53 — to zbiór ulotek z lat 1944-1959 ; sygnatura 76 odnosi się do walk w Tobruku; sygnatura 251 to Kronika 5. Batalionu Łączności 5 Dywizji Piechoty: sygnatury 252-254 zawierają dzienniki i notatki wojenne. W przeważającej mierze są to artykuły prasowe oraz wycinki prasowe. Zbiór był już wielokrotnie wykorzystywany zarówno przez badaczy z kraju jak i polonijnych³.

5 |

Do samych początków tworzenia sił polskich w ZSSR sięga zespół archiwalny określany w naszym Instytucie, nazwą przyjętą od biuletynu tejże organizacji — „Marianum w Służbie”.

Członkowie tej organizacji działającej w formie Koła Religijno-Rycerskiego od 1928 r. w ziemi przemyskiej, wobec klęski wrześniowej, ogólnej depresji, która objęła wszystkie warstwy społeczeństwa polskiego w tym i koła wojskowe, wyszli z inicjatywą odrodzenia religijno-moralnego. W grudniu 1939 r., na terenie obozu Internowanych Oficerów W.P. w Kalwarii na Litwie, utworzyli Żołnierski Instytut Najświętszej Maryi Panny Zwycięskiej — „Marianum”, w formie koła Religijno-Rycerskiego. Inicjatywa objęła kolejno obozy w Kozielsku, Griazowcu. Z Kozielska wywieźli dwa wizerunki — rzeźbę i obraz Matki Bożej, znanej jako Kozielskiej, które odtąd towarzyszyły Polskim Siłom Zbrojnym organizowanym w ZSSR, a następnie poprzez Iran, Irak, Palestynę, Egipt i walki Polskiego 2. Korpusu we Włoszech — dostały się do Wielkiej Brytanii i znajdują się w Londynie. Już w Tockoje 14 września 1941 r. służyli pomocą w zorganizowaniu pierwszej oficjalnej uroczystości religijnej w ramach Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR.

Z bardziej znaczących materiałów można wymienić: Protokoły z zebrań z lat 1944-1950, albumy z cennymi zdjęciami obejmującymi dzieje wojenne i powojenne, sprawozdania z działalności i oczywiście sam biuletyn „Marianum w Służbie” wydawany aż do roku 1981. Stałą rubryką biuletynu były m.in. Listy pisane z Rosji. Jednak znaczna część zgromadzonych w archiwum pozostaje do dzisiaj nie wydana. Listy wydane, jak i nie publikowane, znajdują się spuściźnie przechowywanej w naszym Instytucie⁴.

Zespół archiwalny posiada prowizoryczny spis zawartości, ale nie jest opracowany, ani nawet w pełni uporządkowany; liczy około 1.20 m.b.

6|

Godna uwagi jest jeszcze jedna, wprawdzie fragmentaryczna spuścizna po polskim Gimnazjum i Liceum imienia Mikołaja Kopernika w Rzymie. Zajęcia trwały już w latach wojny, a po ustaniu walk, trafiła tutaj spora grupa żołnierzy z 2. Korpusu. Niekiedy zachowały się nie tylko programy, ale i wyniki egzaminów, ankiety osobiste i zdjęcia.

7|

Siłą rzeczy, cenny materiał zachował się także w archiwum Ambasady Polskiej przy Stolicy Apostolskiej. W różnych okresach i różnymi drogami znaczna część znalazła się w zbiorach Instytutu.

Materiały powstałe w wyniku działalności Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej w latach 1925-1977, po ich uporządkowaniu i opracowaniu w systemach IZA i SEZAM, przez pracowników NDAP, Liczy około 2,70 m.b., ujętych w 231 jednostkach. Sporządzony inwentarz zachowuje układ działów zgodny z „Hasłami rejestratury” z roku 1933. Na szczególną uwagę zasługują materiały archiwalne zgromadzone w dziale II pod hasłem „Stosunki Polski z zagranicą” z lat 1941-1965, oraz raporty polityczne i listy z lat 1925-1976⁵.

Druga część spuścizny to archiwum prywatne ambasadora Kazimierza Papée. Całość została tylko wstępnie pogrupowana i liczy około 2.30 m.b.

Funkcję attaché do spraw prasowych w okresie od 1 lutego 1937 do października 1944, pełnił Witold Bronowski (1899-1975). Powierzono mu prace propagandowe, a w szczególności obsługę prasową „L'Osservatore Romano”. Równocześnie brał udział w innych pracach Ambasady. Opracowany zespół, również w systemie IZA i SEZAM liczy 35 j.a., co stanowi około 0,65 m.b., który jest już udostępniany na stronach Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych⁶.

Tylko wstępnie spisana pozostaje spuścizna prałata Waleriana Meysztowicza (1883-1982) radcy prawnego Ambasady przy Stolicy Apostolskiej od 1932 r. Uczestniczył w pracach Ambasady jeszcze wiele lat po wojnie. Zawiera raczej nieliczne materiały do pracy w dziedzinie dyplomacji. Dość obszerny materiał dotyczy natomiast jego prac jako wydawcy źródeł archiwalnych dotyczących Polski proweniencji watykańskiej, ale też z wielu ważnych archiwów europejskich, udziału w życiu społecznym i naukowym polonu włoskiej. Łącznie z materiałami zebranymi w zbiorach i kolekcjach własnych Instytutu zasób liczy około 0,60 m.b.⁷.

8 |

Wprost i wyłącznie z materiałów dotyczących dziejów Polskich Sił Zbrojnych poza krajem, ale przede wszystkim tych dotyczących 2. Polskiego Korpusu pod dowództwem generała Andersa, składa się kolekcja, narastająca od lat w naszym Instytucie, z materiałów napływających z przeróżnych ośrodków, kół kombatanckich, indywidualnych kombatantów, a także innych osób, i to nie tylko polskiego pochodzenia. Zawiera liczne dokumenty oryginalne, inne w formie fotokopii; ponadto fotografie, plany działań wojennych, rozkazy dowództw, bogate i ciekawe przejawy życia kulturalnego i społecznego.

Dość obficie udokumentowane są kolejne rocznice walk o Monte Cassino, starania o utrzymanie cmentarzy wojennych, także w ich aspekcie politycznym. Nie brak licznych i różnorodnych pamiątek, tak osobistych jak i zbiorowych. Cennymi są wspomniane już fotografie, ale też pocztówki, mapy, wykresy, przewodniki, ulotki, różnego typu dépliant. Również bogato prezentowany jest dział filatelistyczny z kompletem znaczków — w dodatku zaopatrzonych wieloma cennymi informacjami zebranymi i opracowany przez kapelana wojskowego, jezuitę Kazimierza Kucharskiego⁸.

Zasób ściśle biblioteczny, w naszym Instytucie, prezentuje prawie kompletny zbiór publikacji zwartych, ale też broszury, jednodniówki wydawane na Bliskim Wchodzie, Libanie, Jerozolimie; ale też w Anglii, Szwajcarii, Niemczech, a przede wszystkim w Italii. Z okazji wystawy urządzonej przez Instytut w 40. rocznicę bitwy o Monte Cassino, przygotowany został, a następnie uzupełniony i poprawiony na podstawie oryginalnych wydań, Katalog wydawnictw 2. Korpusu, opublikowany ostatnio on-line (Poloniaeuropae. Storie. Spazi. Idee in rete n. 3/2012). Szczególnie cennym jest dział czasopism, zarówno tych ukazujących się regularnie, wychodzących przez dłuższe okresy, jak i tych, które wychodziły nieregularnie, sporadycznie względnie „kiedy mogły”. Z dubletów w naszym posiadaniu uzupełnialiśmy, przez lata, zbiory polonijne, ale przede wszystkim krajowe. Ostatnio duży transport przejęło Muzeum Historii Polski w Warszawie, łącznie z łóżkiem polowym z okresu walk pod Tobrukiem⁹.

9 |

Nie mogę, oczywiście, pominąć spuścizn po wielu ośrodkach oraz osobach prywatnych. Napływają wprawdzie coraz rzadziej — co jest w pełni zrozumiałe, i niekiedy są to nieliczne dokumenty, najczęściej osobiste fotografie czy wspomnienia z okresu walk, ale część z nich jest bogatsza w różnego rodzaju pamiątki, uzupełniane wycinkami z prasy i późniejszymi opracowaniami.

Na szczególne podkreślenie zasługują przekazywane stale wydawnictwa 2. Korpusu, ale też wcześniejsze, i po opuszczeniu przez 2. Korpus ziemi włoskiej¹⁰.

10 |

Z uwagi na nieliczny personel prace nad porządkowaniem posuwają się wolno. Niemniej nasz ośrodek stara się odpowiadać na zgłaszane kwerendy i udostępniać materiały w takim stanie, w jakim obecnie się znajdują. Dzięki zainteresowaniu się naszymi zbiorami przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, od lat ważniejsze zespoły są fachowo ewidencjonowane i porządkowane przez ofiarnych pracowników różnych archiwów w Polsce. Pragnę zatem wyrazić, w tym miejscu, słowa wdzięczności tak instytucjom, jak i ich pracownikom, za wielki wkład pracy, dzięki któremu, wszystkie wspomniane materiały mogą być pełniej wykorzystywane do badań.

Jak wspomniałem na początku, głównym kierunkiem prac Instytutu pozostają kwerendy w bogatych archiwach watykańskich. Zawierają one ważne informacje na wiele tematów i to na przestrzeni wielu wieków. Wyniki poszukiwań, utrwalone na taśmach mikrofilmowych, obecnie są poddane digitalizacji.

Jest rzeczą zrozumiałą, że w zbiorach naszego ośrodka nie posiadamy jeszcze dokumentów z archiwów watykańskich. Aktualnie, i to dopiero od paru lat, archiwa te są udostępniane dla badań, do końca pontyfikatu Piusa XI, czyli do lutego 1939 roku. Kiedy o. Eugeniusz Reczek SI, organizator instytutu, rozpoczynał prace, archiwalia watykańskie były udostępniane, i to tylko częściowo — do roku 1861.

Te, do których miałem dostęp z tytułu pracy w Kongregacji spraw kanonizacyjnych, pozostają zarezerwowane do czasu oficjalnego otwarcia archiwaliów a ponadto do ukończenia procedur beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych