Początek działalności Instytutu w Warszawie

Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie jest kontynuacją Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, który powstał w Warszawie w latach 1923-1924, a uprawnienia stowarzyszenia prawno-administracyjnego otrzymał w roku 1930. Po śmierci Marszałka w 1935 r. Instytut ten został zreorganizowany i przemianowany na Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Bada­niu Najnowszej Historii Polski.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku, odradzanie się i umacnianie państwowego bytu we wszystkich dziedzinach życia po latach niewoli w kraju zniszczonym podziałem trzech • rozbiorów, złączyło się z okresem intensywnej pracy nad plano­waniem, odbudową i reorganizacją szkolnictwa, wyższych uczelni, zakładów i placówek naukowych oraz usprawnieniem ośrodków badawczych, aby jak najszybciej mogły rozpocząć lub prowadzić nadal swą działalność. Trudności i związane z nimi problemy powojennej Polski, towarzyszące wytyczaniu dróg w nowoczesnej teraźniejszości z myślą o utrwaleniu kulturalnej spuścizny i zabezpieczaniu ideowej przyszłości, rozumiał Józef Piłsudski. Powołując ponownie do życia sławne Liceum Krzemienieckie rozkazem Naczelnego Wodza stwierdził: „Odrodzona Rzeczypospolita Polska szuka dróg własnych, by wychować nowe pokolenia dzielnych obywateli, którzy by Jej wielkość i chwałę szerzyć i utrwalić zdołali. Chcąc drogi te odnaleźć, musi sięgnąć do tradycji wielkich przodków i oprzeć się na powołanych przez nich do życia instytucjach...”

Utrwalanie na własnych a więc najmocniejszych podstawach „sięgających dawnych tradycji” projektów nowo powstających ośrodków badawczo-naukowych zaznaczyło się również w pracy założonego w Warszawie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski. Doszukać się można w jego założeniach wskazówek Towarzystwa Przyjaciół Nauk z roku 1809: „...Cokolwiek Ojczyzny się tyczy — zgromadzić i od niepamięci zachować, szczególne zaś przywiązanie do Niej w rodakach ożywiać, utrzymywać, rozszerzać...”

Powodem powstania Instytutu w Warszawie była przede wszystkim potrzeba w niepodległej Polsce tego rodzaju placówki badawczo-naukowej, jej archiwum, jak i instytucji wydawniczej dla przygotowywanych do druku licznych publikacji dotyczących okresu walki o wolność i historii XX wieku. Instytut wydawał do roku 1939 prace z zakresu najnowszej historii Polski jak: pamiętniki, monografie naukowe, wydawnictwa źródłowe i czasopismo Niepodległość (od 1929 r.) przynoszące obszerny materiał źródeł i opracowań problemów epoki, której badaniem zajmował się Instytut. Wśród ważniejszych publikacji Instytutu znajdują się m.in. Rok 1920 — J. Piłsudskiego, Wspomnienia Legionowe — wyd. zbiorowe, Wojna 1920 — L. Żeligowskiego, Dzieje polskiej myśli politycznej — W. Feldmana, Walka zbrojna o Niepodległość Polski, 1905-1918 — W. Lipińskiego, Wśród Orląt Lwowskich — W. Lipińskiego itd. Największym przedsięwzięciem wydawniczym Instytutu było dziesięciotomowe wydawnictwo pism zbiorowych J. Piłsudskiego: Pisma, mowy, rozkazy.

Z pomocą akcji ankietowej powstały w Instytucie zbiory relacji działaczy politycznych i społecznych z okresu organizowania i prowadzenia walki o wolność i początków niepodległości. Archiwum Instytutu, gromadzące materiały źródłowe do opracowania historii tego okresu, powiększało się dzięki przekazywanym do Instytutu cennym zestawom dokumentów i kolekcjom oraz zbio­rom osobistym wybitnych działaczy ówczesnych i wzbogaciło się zespołami archiwum POW i PPS.

Po wybuchu wojny we wrześniu 1939, dyrektor Instytutu ppłk dr Wacław Lipiński zabezpieczył bogate zbiory Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie przenosząc je z siedziby Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych do Muzeum Belwederskiego. Ostatni w wolnej Polsce dyrektor Instytutu, ppłk dr Wacław Lipiński, wybitny publicysta i historyk, legionista i Obrońca Lwowa w listopadzie 1918, działacz Podziemia w ostatniej wojnie, areszto­wany po wojnie przez bezpiekę i skazany na śmierć potem „ułaskawiony na dożywocie” — umarł w 1949 roku w więzieniu we Wronkach.

Wznowienie działalności Instytutu w Londynie

Przerwana przez wojnę działalność Instytutu Józefa Piłsudskiego w Warszawie podjęta została po wojnie w Londynie, na emigracji. Decyzja powołania do życia Instytutu w Londynie związała się z przebiegiem Konferencji w Teheranie i następnie z cofnięciem uznania Rządowi RP przez mocarstwa zachodnie, w tym rząd brytyjski w lipcu 1945. Ówczesna sytuacja polityczna miała wpływ na organizację Instytutu w Londynie, jego rodowód polityczny i dalszą pracę na obczyźnie. Po dłuższym okresie przygotowawczym, Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski rozpoczął już w ustalonych formach organizacyjnych w roku 1947 ożywioną działalność przygotowując i planując prace w poszczególnych swych działach, by — uwzględniając warunki emigracyjne — spełniać zadania podjęte przez Instytut w Warszawie i prowadzone do wybuchu wojny w 1939 roku. Oddano również do druku pierwszy tom czasopisma Instytutu Niepodległość (1948), stanowiącego wznowienie na obczyźnie przedwojennego wydawnictwa Instytutu w Warszawie, którego. każdy nowy tom zawiera cenne materiały źródłowe, wspomnienia, opracowania naukowe, recenzje.

Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie ma na celu prowadze­nie badań historycznych związanych z najnowszymi dziejami Polski, ze szczególnym uwzględnieniem działalności Józefa Piłsudskiego. Głównym zadaniem Instytutu jest ustalanie i strzeżenie prawdy historycznej; zbieranie, przechowywanie i badanie doku­mentów dotyczących faktów z okresu historii Polski objętego zakresem badań Instytutu; gromadzenie zbiorów dokumentów i relacji w archiwum, zbiorów muzealnych i biblioteki zawierającej wydawnictwa związane z pracą badawczą Instytutu; opracowy­wanie gromadzonych zbiorów i kolekcji oraz ogłaszanie drukiem wyniku badań; organizowanie odczytów, wykładów, współpracy z pokrewnymi instytucjami polskimi i obcymi na Zachodzie oraz akcji wydawniczej.

W analizie naukowej działalności Instytutu w okresie do roku 1964 pracę badawczą cechowało zaufanie do wartości zbieranych kolekcji relacji i wspomnień w konstrukcji historycznej z akcentem na zespolenie działań politycznych z wojskowymi. W tym okresie rozwijały się również badania nad polityką zagraniczną Polski obejmującą lata 1914-1939, oparte o ścisłą obserwację źródeł dyplomatycznych przy uwzględnieniu wiadomości prasowych i parlamentarnych. W dalszej pracy Instytutu, w latach 1965-1978, zaznaczyło się dążenie do wyzyskania szybko narastających zasobów Archiwum wzbogaconego darowiznami mikrofilmów i fotokopii dokumentów oraz powiększających się zbiorów Biblioteki. Dążeniu temu towarzyszył wzrost zainteresowania w kraju epokę Józefa Piłsudskiego oraz zwiększone wymagania pod względem wszechstronności i obiektywizmu koncepcji historycznych. Okres do roku 1983 wyróżniał się pracę nad przebudowę organi­zacyjną Instytutu zarówno w formie statutowej (regulaminu), jak przysposobieniu się do pracy na przyszłość w jego ramach. Fazę lat ostatnich wypełniła wzmożona praca badawcza, akcja wydaw­nicza, akcja propagandowa, praca nad porządkowaniem Archiwum i opisem zbiorów Muzeum, organizowanie wystąpień Instytutu na zewnętrz (uroczystości, wystawy, odczyty, udział w sesjach Stałej Konferencji Muzeów, Bibliotek i Archiwów Polskich na Zachodzie).

Zarys działalności Instytutu

Instytut Józefa Piłsudskiego od roku 1949 miał swą siedzibę w domu własnym, zakupionym na ten cel przy Upper Richmond Road (SW15). Po wygaśnięciu umowy dzierżawy parceli, na której stał ten dom, zaszła konieczność przeniesienia siedziby Instytutu do nowego lokalu w gmachu Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego (POSK). Uroczystość otwarcia nowej siedziby odbyła się w październiku 1972 w obecności Prezydenta RP prof. dra Stanisława Ostrowskiego.

Prowadząc prace badawcze, naukowe, wydawnicze i odczytowe, Instytut J. Piłsudskiego brał i bierze czynny udział w poczynaniach emigracji i jej życiu ideowym, organizacyjnym i kulturalnym. Przyczynił się do zorganizowania szeregu ciekawych uroczystości zarówno w Londynie, jak i w innych ośrodkach polskich na uchodźstwie, połączonych z urządzaniem wystaw, obchodów, przygotowaniem pamiątkowych wydawnictw i programów. Wśród uroczystości wspomnieć należy o zaliczających się do wydarzeń w skali historycznej na obczyźnie (wraz z publikacjami pamiątkowymi i wystawami). Obchodzono więc m.in. „Uczczenie pamięci J. Piłsudskiego w 25 rocznicę jego zgonu” (1960); „50-lecie Czynu Zbrojnego w rocznicę wymarszu Kadrówki z Krakowa, 6 sierpnia 1914” (1964, Royal Albert Hall w Londynie); „Rocznicę 100 urodzin Józefa Piłsudskiego” (program obejmujący wystawy, akademie, wydawnictwa, rozpoczęty w roku 1967, zakończony w 1970); „Rocznicę 50 zgonu Marszałka Józefa Piłsudskiego” (1985).

W roku 1985, w 50 rocznicę zgonu marszałku J. Piłsudskiego, Instytut wydał historyczną odezwę do społeczeństwa polskiego na emigracji, powołał Komitet Uczczenia Rocznicy pod patronatem Prezydenta RP, ufundował pamiątkową tablicę w kościele polskim św. Andrzeja Boboli w Londynie oraz przygotował w salach Instytutu i POSK-u piękną wystawę pamiątek i dokumentów ze zbiorów własnych (Archiwum, Muzeum) i prywatnych obrazującą rozdziały z historii: Legionów, Strzelca, PPS, Zarzewia, ZHP, Niepodległości itd. W tym samym roku Instytut obchodził 50 rocznicę uchwalenia Konstytucji Kwietniowej i zorganizował wieczór poświęcony pamięci gen. Kazimierza Sosnkowskiego, w setną rocznicę urodzin, przypominający drogę jego życia od stworzenia Związku Walki Czynnej we Lwowie w roku 1908 do stanowiska Naczelnego Wodza.

W roku następnym Instytut urządził dwie wystawy. Na wiosnę odbyła się wystawa z okazji 100 rocznicy urodzin marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza złączona z wydaniem broszury pamiąt­kowej. W rocznicę Święta Niepodległości, 11 listopada 1986, urządzona w siedzibie Instytutu wystawa pod hasłem pierwszego artykułu Ustawy Konstytucji z 23 kwietnia 1935 roku: „Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli” — przypominała w ujęciu fragmentarycznym życie państwa i jego obywateli w latach Niepodległości. Zwracała uwagę na konieczność zabezpieczania w imię prawdy historycznej szczegółowych opracowań i studiów tego okresu naszych dziejów oraz gromadzenie cennych nieraz pamiątek i dokumentów ze zbiorów prywatnych (często nie zabezpieczonych) w Muzeum i Archiwum Instytutu.

Instytut włączył swój udział w obchody rocznicy 70-lecia odzyskania Niepodległości i Obrony Lwowa oraz 50-lecia napaści niemieckiej i sowieckiej na Polskę przygotowując wystawy, wydawnictwa, prelekcje i odczyty, artykuły w prasie. Stałe wystawy w ciągu roku mają. miejsce w Instytucie w rocznicę Święta Żołnierza (15 sierpnia), Święta Niepodległości (11 listopada) i w rocznicę imienin marszałka Józefa Piłsudskiego (19 marca), będącą równocześnie dniem święta Instytutu i złączoną z doroczną akademią.

Dużym zainteresowaniem cieszą się wydawnictwa Instytutu, zarówno dawne, jak i najnowsze. Osiągnięciem wydawniczym Instytutu — w oparciu o zbiory Archiwum — było wydanie (pierwsze) książki: Korespondencja 1914-1917 — Józefa Piłsudskiego, za którą otrzymał Instytut nagrodę pisarską Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (1985). Komentując nagrodę przyznaną Instytutowi, ks. dr J. Mirewicz uznał jego rolę w ratowaniu historii oraz zachowaniu wierności prawdzie i stwierdził: „kto krzywdzi prawdę o emigracji, krzywdzi całą emigrację albowiem prawda jest niepodzielna”. Drugie wydanie Korespondencji ukazało się w 1986 roku. W pięknej oprawie graficznej wyszło nowe wydanie Wspomnień Aleksandry Piłsudskiej (1985). Po przygotowaniu do druku ukazało się studium ks. dra Z. Musialika w języku angielskim Gen. Weygand and the Battle of the Vistula (1987). W 70 rocznicę odzyskania przez Polskę Niepodległości ukazało się z inicjatywy Instytutu Józefa Piłsudskiego, z poparciem finansowym Rządu RP, nowe wydanie uzupełnione (tabelą chronologiczną, zestawem fotografii, map) zarysu wiadomości z dziejów Polski od Piastów do 1945 roku w opracowaniu profesora dra Stanisława Kościałkowskiego pt. Poznajmy naszą przeszłość.

Wydawnictwo stanowić ma materiał pomocniczy w nauce i nauczaniu historii Polski, zwłaszcza dla młodego pokolenia. Instytut wydaje własny Komunikat w pięknej szacie graficznej, przynoszący co roku sprawozdania z działalności i informacje o zbiorach Archiwum i Muzeum.

Długoletnia tradycja odczytowa jest kontynuowana stale przez działających w Instytucie historyków, pisarzy i publicystów, a ostatnio akcja odczytowa objęła również sesje Stałej Konferencji (Solura — 1987, Montrésor — 1988) i Bibliotekę Polskę w Paryżu (29.11.1988).

Instytut Józefa Piłsudskiego prowadzi swą pracę w oparciu o składki członkowskie i dary. Pracownicy Instytutu oddają swą pracę organizacyjną i naukową bezinteresownie, kontynuując służbę ideową na obczyźnie. Instytut służy pomocą wielu naukowcom nie-członkom, w tym i odwiedzającym pracownikom naukowym z kraju, udostępniając archiwa i zbiory biblioteczne. Rocznie zwiedzają Instytut liczni goście z wielu krajów i kontynentów. Ciekawą pozycję wśród pamiątek związanych z historią Instytutu stanowią rosnące tomy „Księgi Pamiątkowej”, z których cytować można ciekawe i wzruszające zapisy i noty.

Archiwum, Biblioteka, Muzeum Instytutu

Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie obejmuje własne Archiwum, Bibliotekę i Muzeum.

Archiwum Instytutu obejmuje: Archiwum Dokumentów, Archiwum Fotografii, Archiwum Prasy i Archiwum Map.

Archiwum Dokumentów posiada obecnie ponad 160 kolekcji i praca nad ich uporządkowaniem i opisaniem jest obliczona na dłuższy okres czasu. Do najważniejszych i najbogatszych zalicza się kolekcje obejmujące materiały i listy: Józefa i Aleksandry Piłsudskich, Kazimierza Sosnkowskiego, Felicjana Składkowskiego, Wiktora Drymera, Konrada Libickiego, Józefa Becka, Władysława Andersa, Wacława Jędrzejewicza, Tadeusza Schaetzla, Kazimierza Okulicza, Michała Sokolnickiego, Janusza Głuchowskiego, Kazimierza Glabisza, Bogusława Miedzińskiego, Stefana Meyera, Aleksandra Bregmana, Bohdana Podoskiego, Tytusa Filipowicza, Kazimierza Iranka-Osmeckiego, i in. Wśród ważniejszych kolekcji ogólnych znajdują się kolekcje: Rady Jedności Narodowej, Organizacji Polskich Sił Zbrojnych, oddziałów wojskowych (histo­rie dywizji, pułków, oddziałów legionowych, jak i z ostatniej wojny) oraz kolekcje dokumentów prac zleconych. Osobną pozycję zajmuje Archiwum Adiutantury Generalnej Naczelnego Dowództwa 1918-1922, tzw. Archiwum Belwederskie (przechowane w mikrofilmach i odbitkach fotograficznych), obejmujące 97 jednostek archiwalnych (teczek) i stanowiące zasadnicze źródło do badań nad wojną polsko-sowiecką i pierwszymi latami Niepodległości.

Archiwum Fotografii posiada cenne zbiory, stale zwiększające się dzięki darom z kolekcji prywatnych. Fotografie są układane w teczkach i albumach. Razem jest ponad 2 500 fotografii pamiątkowych, w tym bardzo cenne i wartościowe pozycje (unikaty). Na wielu fotografiach jest przedstawiony Marszałek w grupach ze swoimi żołnierzami czy w otoczeniu zebranych na uroczystościach gości, dyplomatów, członków Rządu RP itd., w różnych okresach — począwszy od chwili tworzenia Legionów aż do ostatnich lat jego życia. Są fotografie przedstawiające obrazy życia poszczególnych jednostek legionowych na polach walki, w obozach jeniec­kich, w życiu garnizonowym. Fotografie te pochodzą z darów od znanych dowódców legionowych. Osobne zestawy fotografii łączą się z zabytkami historycznymi, pamiątkami, życiem w Polsce Niepodległej itp. Fotografie i ich zestawy podzielone są na działy. Opis samych fotografii i ich treści jest pracą żmudną, często na odwrocie zdjęć brak bliższych o nich informacji. Ostatnio opraco­wywane są systematycznie albumy z fotografiami z pogrzebu J. Piłsudskiego w 1935 roku, z dokładnymi wiadomościami i infor­macjami o jego przebiegu.

Archiwum Prasy, porządkowane systematycznie wraz z gromadzeniem i rejestrowaniem polskiej prasy i wydawnictw ulotnych, prowadzone jest według działów: marszałek J. Piłsudski i Instytut J. Piłsudskiego w Londynie; Emigracja: sprawy polityczne, organizacyjne, kulturalne, społeczne; recenzje, życiorysy, wspomnienia i polemiki obejmujące historię Polski od czasów rozbiorów do bieżących; zagadnienia Polski w roku 1918; sprawy Polski 1918-39; problemy Polski 1939-45; sprawy Polski po 1945 roku do obecnej chwili. Z każdego punktu są wyłączone problemy zawarte w punktach 2 i 3.

Archiwum Map Instytutu obejmuje szereg zestawów. Podstawowym zbiorem map jest komplet map w skali 1:100 000 terenu Polski w granicach Państwa Polskiego w latach 1918-1939. Wśród innych map ważniejszych są otrzymane z darów prywatnych mapy austriackie 1:75 000 terenów walk II brygady Legionów Polskich w Karpatach Wschodnich. Mapy są wykorzystywane w pracy i wydawnictwach Instytutu.

Biblioteka Instytutu jak i Archiwum powiększa się stale dzięki darom prywatnym oraz pozycjom zakupionym przez Instytut. Gromadzony księgozbiór tematycznie łączy się przede wszystkim z kierunkiem pracy naukowej i prowadzonych przez Instytut badań historycznych. Biblioteka dzieli się na dział archiwalny (około 800 pozycji) i wypożyczalnię, tj. bibliotekę ogólną, która obejmuje 122 pozycje wydane przed 1918 r., 501 pozycji wydanych w latach 1918-39 oraz 2 159 pozycji wydanych po roku 1945. Razem Biblioteka liczy ponad 3 500 pozycji. Osobno występują wydawnictwa Instytutu od początków jego akcji wydawniczej po założeniu w Warszawie (1923), a wznowionej na emigracji po roku 1947. Wydawnictwa Instytutu zgromadzone w Bibliotece obejmują: 18 pozycji wydanych w latach 1923-1939, 7 pozycji wydanych w latach 1939-45, 69 pozycji wydanych w latach 1945-1988 (w tym 22 pozycje wydane w Stanach Zjednoczonych).

Muzeum Instytutu

Niewielkie Muzeum Instytutu gromadzi pamiątki, często na­prawdę bezcenne, przekazywane ze zbiorów prywatnych (dary, depozyty) oraz pamiątki, które Instytut zakupuje w miarę swych finansowych możliwości.

Wchodzących do Muzeum Instytutu w Londynie wita obraz Wojciecha Kossaka (1929) przedstawiający marszałka Józefa Piłsudskiego na Kasztance. Konia nazywanego Kasztanką otrzy­mał Komendant 9 sierpnia 1914 od właściciela majątku Czaple Małe (niedaleko Miechowa). Kasztanka służyła mu wiernie przez cały czas Legionów i potem w niepodległej Polsce, była ulubienicę żołnierzy i rodziny, tematem opowieści i piosenek. Obok obrazu, na postumencie, rzeźba głowy Marszałka dłuta Alfonsa Karnego. Druga rzeźba postaci Marszałka w marmurze, niewielka, wyso­kości 54 cm, jest dłuta Stanisława Kazimierza Ostrowskiego, wybitnego rzeźbiarza (ur. w Warszawie 1879, zm. w Nowym Jorku w 1947), projektanta Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. W gablotkach rozmieszczono: mundur Marszałka i jego najwyższe odznaczenia w oryginalnej postaci; buławę marszałkowską w srebrze wykonaną według projektu prof. M. Kotarbińskiego i wręczoną J. Piłsudskiemu 14 listopada 1920 roku w czasie uroczystości na Placu Zamkowym w Warszawie; pamiątki osobiste i cenną kolekcję ryngrafów Marszałka. W skład tej kolekcji wchodzę: ryngraf Komendy Głównej I Brygady Legionów Polskich, ozdobiony wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej, ofiarowany Komendantowi Józefowi Piłsudskiemu na imieniny w 1916 roku (wg oryginału włożonego do trumny Marszałka wykonano dokładną kopię w 1937 r.); ryngraf Korpusu Kadetów Nr 1 Marszałka Józefa Piłsudskiego we Lwowie, ofiarowany Marszałkowi na imieniny w roku 1933; ryngraf 77 pułku strzelców Kowieńskich w Lidzie, ofiarowany Marszałkowi na imieniny w roku 1935; ryngraf 14 pułku ułanów Jazłowieckich ofiarowany Marszałkowi 19.3.1935 roku; ryngraf Klubu Sportowego „Strzelec” we Lwowie ozdobiony Orzełkiem Strzeleckim, ofiarowany Marszałkowi 19.3.1935; ryngraf „Siódemki ułańskiej”, patrolu wysłanego pod dowództwem Władysława Beliny-Prażmowskiego z Krakowa 2.8.1914, ofiarowany Marszałkowi 2.8.1934 roku.

Piękna kolekcja szabli Marszałka obejmuje w tej chwili 8 szabli i dwa kindżały i w skład jej wchodzę: pamiątkowa szabla tzw. „Legionowa”, którą ufundowali swemu Brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu oficerowie I Brygady Legionów i ofiarowali 6 sierpnia 1916 roku z dedykacją: „Oficerowie I Brygady swemu Komendantowi” i złoconymi datami „6.8.1914 - 6.8.1916”; szabla ta, z damasceńskiej stali, stała się pierwowzorem szabel oficerskich piechoty legionowej (pierwsza polska szabla XX wieku) i towarzyszyła J. Piłsudskiemu w Magdeburgu, miał ją przy boku gdy został Naczelnikiem Państwa i również w czasie Bitwy Warszawskiej; szabla „Naczpolu” czyli Naczelnego Komitetu Wojskowego (ukonstytuowanego w Rosji w czasie trwania rewolucji w 1917 r.) została ofiarowana Józefowi Piłsudskiemu 1 sierpnia 1921 r. jako wyraz wdzięczności Polaków z Rosji, którzy ocaleli dzięki powstaniu niepodległego Państwa Polskiego; szabla „Napoleońska” wykonana przez francuskiego mistrza płatnerza z epoki napoleońskiej była darem delegacji armii francuskiej w 1923 r.; szabla perska bogato rzeźbiona została podarowana J. Piłsudskiemu przez Sejm Litwy Środkowej w 1922 roku; szabla „Batorówka” (z popiersiem króla Stefana Batorego) ofiarowana została Marszałkowi na imieniny w 1934 roku przez urzędników MSZ; szabla „Toledańska” (paradna) pięknie zdobiona i oznaczona herbem „Kościesza” wykonana została w Toledo na wzór szabli polskich dla osobistego użytku Marszałka; szabla „Tyszkiewicza” (wykonana na zamówienie J. Tyszkiewicza) z wizerunkiem Matki Boskiej Poczajowskiej, dedykacją i nazwami miejscowości — miejsc zwycięstw w 1920 r.; karabela ormiańska (szabla ozdobna) jest dziełem Ormian lwowskich z XVI lub XVII wieku, wspaniale zdobiona, z rękojeścią wyciętą z dwu kawałków jaspisu w kształcie głowy ptasiej, była darem lwowskiego kupiectwa dla Marszałka w roku 1932; kindżał rtm. Jaworskiego (zdobyczny kindżał kaukaski) ofiarowany został J. Piłsudskiemu na imieniny w 1919 roku przez rtm. Jaworskiego, który w czasie rewolucji bolszewickiej stworzył samodzielny polski szwadron kawaleryjski walczący przeciw bolszewikom; puginał Sławoja otrzymał Marszałek od F. Sławoja-Składkowskiego na imieniny w 1930 roku. Wchodząca w skład tej kolekcji szabla „Polonii Amerykańskiej” — jest w zbiorach Muzeum Polskiego w Chicago.

W zbiorach Muzeum Instytutu zgromadzone są: cenne odznaki Legionowe i pułkowe z okresu Niepodległości; odznaczenia i ordery zasłużonych członków Instytutu składane przez nich w darze do muzeum; medale, monety i medaliony; rzeźby i obrazy; wyroby sztuki ludowej, jak wspaniale rzeźbione i inkrustowane talerze huculskie ofiarowane Marszałkowi przez delegację Hucułów z terenów Karpat Wschodnich, na których toczyły się walki II Brygady Legionów; dokumenty i pamiątkowe afisze z okresu I wojny światowej i wiele tym podobnych eksponatów. Wśród większych medalionów najcenniejszy jest medalion w dębowej oprawie przedstawiający popiersie J. Piłsudskiego z profilu, który wykonano według projektu C. Makowskiego dla upamiętnienia zwołania Sejmu Ustawodawczego 9 lutego 1919 i zawieszone w gmachu Sejmu RP w Warszawie, gdzie uratował się w czasie II Wojny Światowej (wydobyty z ruin).

Pamiątki — symbolami walki i idei

Zgromadzone w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Muzeum pamiątki przypominają okres historyczny walki o wolność Polski, jej Niepodległość i odbudowę. Wśród licznych dla przykładu wybrać można dwie, symbolizujące walkę i zwycięstwo idei, pamiątki: Klucze Wilna i Tablicę 1901 roku — lwowski drogo­wskaz.

Klucze Wilna

U schyłku roku 1918 na teren Wileńszczyzny i ziemi Nowogródzkiej wkroczyli bolszewicy, po wycofaniu się wojsk niemiec­kich ustępujących dobrowolnie miejsca Armii Czerwonej. Przeciw nowemu okupantowi zerwały się samorzutnie oddziały Samoobro­ny, pragnąc zachować kraj w rękach polskich, ale oprócz patriotyzmu i niesłychanej odwagi nie mogły przeciwstawić się falangom bolszewickim. Wilno zostało zajęte w początkach stycznia 1919 roku. W dziejach martyrologii naszych ziem kresowych przybywa jeszcze jedna karta: obok mogił powstańców 1863 roku wyrastają mogiły nowe — uczestników Samoobrony. I wreszcie po stu latach niewoli i zawodów nadchodzi wiosna 1919 roku, a z nią działania ofensywne wojska polskiego. Na Wielkanoc 1919 roku oddziały polskie uwolniły Wilno i odsunęły nieprzyjaciela z terenu miasta i jego najbliższych okolic.

Do oswobodzonego Wilna przybył Naczelny Wódz Józef Pił­sudski w Wielkanocny Poniedziałek (21 kwietnia) i „wjechał na swej Kasztance przez Ostrą Bramę witany wśród powszechnego wzruszenia, szalonej radości i błogosławieństwa tłumów”. Spisując wspomnienia notował w latach późniejszych J. Piłsudski: …Jedno z najmilszych jakie mam i jakie przeżyłem jest Wilno, jest moje miasto rodzinne. Miłe miasto. Miłe mury, co mnie dzieckiem nie­gdyś pieściły, co kochać wielkość prawdy uczyły (...). Miasto — symbol naszej wielkiej kultury i państwowej ongi potęgi... Wszystko piękne w mej duszy przez Wilno pieszczone.

Uczestnik wypadków kwietniowych w 1919 roku, znakomity artysta prof. Ferdynand Ruszczyc już podczas pierwszej nocy spędzonej w wyzwolonym Wilnie obmyślił formę uczczenia zwy­cięstwa przez wręczenie symbolicznych Kluczy Wilna Józefowi Piłsudskiemu, które zaprojektował w rysunku. Na uroczystości w Sali Miejskiej, 26 kwietnia 1919, wręczono Naczelnikowi Państwa jedynie rysunek „Kluczy Wilna” wykonany przez F. Ruszczyca. W ówczesnych warunkach zrealizowanie ich w trwałym materiale nie było możliwe i musiało być odłożone do bardziej ustabilizowanych czasów, co nastąpiło dopiero trzy lata później, kiedy Klucze Wilna w srebrze zostały wręczone Naczelnikowi Państwa 18 kwietnia 1922 roku w czasie uroczystości przed Ostrą Bramą, po jej stronie zewnętrznej, w obecności licznych dostojników państwowych i kościelnych, z Prymasem Polski na czele, i przy tłumnym udziale przedstawicieli społeczeństwa wileńskiego.

„Klucze” zostały wykonane w Wilnie ze srebra ofiarowanego przez wilnianki, ściśle według rysunku prof. Ferdynanda Ruszczy-ca z roku 1919 i pod jego kierunkiem, odlane w srebrze i wycyze­lowane w zakładzie złotniczym Stanisława Dyjakowskiego. Na jednym z „Kluczy” widnieje znak Korony — Orzeł Biały i medalion Matki Boskiej Częstochowskiej, w bródce „Klucza”: korona Jadwigi. Na drugim „Kluczu” — znak Litwy, Pogoń, i medalion Matki Boskiej Ostrobramskiej, a w bródce — Słupy Giedymina (brama Jagiełły) symbolizujące Litwę. Klucze Wilna są skrzyżowane i złączone w środku tarczą z literami JP (Józef Piłsudski). Z tarczę łańcuch ozdobny łączy srebrną puszkę z odbitką herbu Wilna (św. Krzysztof przenoszący Pana Jezusa przez rzekę). Puszkę zdobią trzy historyczne daty: 1413 (Unia w Horodle), 1569 (Unia Lubelska), 1922 (objęcie władzy nad Ziemię Wileńską w imieniu Rzeczypospolitej przez Naczelnika Państwa).

Klucze Wilna są w projekcie jak i wykonaniu osiągnięciem sztuki artystycznej. Równocześnie w skali historycznej symbolizuję drogę do wolności i zwycięstwo idei braterskiej wspólnoty łączącej narody potęgą państwowej myśli, pod berłem dynastii Jagiellonów, przypie­czętowanej małżeństwem królowej Jadwigi i Jagiełły a potem Unią w Horodle i Unią Lubelską. Klucze Wilna przypominają słowa wstępne Unii Horodelskiej (1413) skreślone piórem uczonych krakowskich a mające do dziś tę samą właściwą dla nas wymowę i przekazujące płynące z tej unii posłannictwo naszych pradziadów: "...nie dostąpi zbawienia kto nie będzie wspierany tajemnicą miłości, która (...) zwaśnionych godzi, pokłóconych łączy ... i daje wszystkim pokarm pokoju... Przez nią prawa się tworzą, króle­stwa rządzą, miasta porządkują i stan Rzplitej tej do najlepszego końca dochodzi..."

Tablica 1901 roku — lwowski drogowskaz

Po ucieczce z więzienia w Petersburgu, Józef Piłsudski przeszedł „nielegalnie” w połowie czerwca 1901 roku granicę zaborów rosyjskiego i austriackiego drogą przez Tomaszów i Zawadki w lasach Ordynacji Zamojskiej niedaleko wsi Robizanty leżącej nad brzegiem rzeki Tanwi. Dążył do Lwowa, by tam rozpocząć dalszą działalność i kontynuować w sprzyjających warunkach przygotowa­nie do Czynu Zbrojnego w szeregach Związku Walki Czynnej i Związków Strzeleckich. Zaczynając realizowanie walki o niepodległość ocenił stanowisko Lwowa nazywając to miasto kolebką polskiego ruchu wojskowego (1915).

Po bohaterskiej Obronie Lwowa w listopadzie 1918 roku, Marszałek Józef Piłsudski odznaczył Lwów orderem Virtuti Militari, a dekorując herb Lwowa podczas uroczystości pod pomnikiem Mickiewicza po mszy św. polowej 22 listopada 1920 roku (w rocznicę zwycięstwa) powiedział: „Za zasługi położone dla polskości tego grodu i jego przynależności do Polski mianuję miasto Lwów kawalerem krzyża Virtuti Militari”. Później w przemówieniu swoim w ratuszu lwowskim, wspominając wspaniałą i rycerską polską przeszłość sześciowiekową miasta, stwierdził: „Lwów! Któreż polskie serce nie drgnie na to miano. Lwów był zawsze najbardziej bez trwogi. Tu serca Polski biły najśmielej. Kto pragnął odetchnąć uczuciem wolności i nawiązać nić tradycyjną myśli czy walki o niepodległość Polski musiał oprzeć pracę o Lwów, gdzie biły serca goręcej rwące się do wolności... Na tarczy herbowej waszej wypisane są słowa:» Zawsze wierny «— iluż tu wiernych szukało ucieczki...”

I przypomniał, że tu — we Lwowie — o ruchu zbrojnym marzył i w czynie realizować się go starał, za co teraz składa miastu osobistą podziękę.

W roku 1936, w miejscu gdzie J. Piłsudski przekroczył granice zaborów, ustawiono głaz pamiątkowy z pamiątkową na nim tablicą. Tablicę, która przetrwała drugą wojnę światową, wydartą z tego głazu (zniszczoną) przewieziono do Londynu, do zbiorów Instytutu J. Piłsudskiego. Głaz pozostał i nosi miano „Kamienia Piłsudskiego” nad Tanwią. Przypomina napis wyryty na tablicy, napis wart zapamiętania, zwłaszcza w chwili obecnej, gdyż zawarta w nim jest prawda naszej historii, dziejowego trwania i wiara w niezniszczalność idei: „Tu w roku 1901 Józef Piłsudski przekroczył b. granicę rosyjsko-austriacką stwierdzając, że NICZYM JEST WRAŻY KORDON WOBEC POTĘGI DUCHA NARODU POLSKIEGO.”