Duszpasterstwo polskie we Francji i jego rola w podtrzymywaniu tożsamości narodowej w latach 1918-1939
Duszpasterstwo polskie we Francji i jego rola w podtrzymywaniu tożsamości narodowej w latach 1918-1939
Wstęp
W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sytuacja na arenie międzynarodowej uległa dużej zmianie. Francja potrzebowała rąk do pracy, głównie w kopalniach, toteż szukała ich w wielu miejscach, również w niedawno odrodzonej Polsce. Nastąpiła wówczas wielka fala emigracji, szczególnie po podpisaniu konwencji pomiędzy Polską a Francją w 1919 r. Polscy robotnicy i górnicy licznie przybywający do Francji poszukiwali możliwości godnego życia. Miało to duże znaczenie dla północnej Francji - powstało tam wtedy wiele ośrodków polonijnych. Zrodziła się także potrzeba polskiego duszpasterstwa.
Episkopat Polski wykazał zatroskanie i starał się rozwiązać problemy emigracji Polaków we Francji. Prymas Polski kard. Edmund Dalbor zorganizował opiekę duszpasterską nad polskimi uchodźcami. Biskupi polscy starali się tworzyć polonijne ośrodki duszpasterskie. Na czoło tej emigracyjnej pracy duszpasterskiej wysuwali się arcybiskupi gnieźnieńscy i poznańscy, którzy stali się odpowiedzialni za opiekę duszpasterską emigrujących Polaków.
Skłania to do głębszej refleksji i pobudza do wieloaspektowych studiów, przede wszystkim zaś studiów o charakterze historycznym i socjologicznym. Jak ukształtowały się te ośrodki? Jacy ludzie je tworzyli? Jakim czynnikom i jakim okolicznościom zawdzięczały one swoją żywotność? Jakie wartości i cele kultywowały? Jakie etapy rozwoju przechodziły? W jakim kierunku ewoluowały? Jakie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne wyznaczyły ich obecną postać?
Analiza ta zostanie oparta głównie na dokumentacji źródłowej znajdującej się w Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Wieloraka działalność Misji, na przestrzeni jej wieloletniego istnienia, wymagała od jej rektorów licznej korespondencji. Dzięki temu powstała obfita dokumentacja archiwalna. Została ona zgromadzona w Zespole 1, nazwanym Archiwum Polskiej Misji Katolickiej.
Istnieje także ogromna, tylko częściowo znana, korespondencja dotycząca duszpasterstwa polskiego, prowadzona w okresie międzywojennym między Polską Misją Katolicką w Paryżu a dyrekcjami kopalń, między tymi ostatnimi a biskupami francuskimi i duszpasterzami polskimi. Te bogate, pochodzące z terenu całej Francji źródła czekają dopiero na opracowanie. Ciekawe są relacje zawarte w czasopismach „L’Etranger Catholique en France” i „Polaku we Francji”. Warta podkreślenia jest także dokumentacja zachowana w archiwach diecezjach Strasbourg, Nancy, Lille, Versailles. Najbogatsza dokumentacja, zawarta w archiwach dyrekcji kopalń na północy Francji, utrzymujących ok. 20 stałych polskich placówek duszpasterskich w okresie międzywojennym i związanych z nimi instytucji, została przekazana pod koniec lat siedemdziesiątych do tworzącego się w Leward koło Douai Centre Historique Minier1.
Ważne jest także Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej (akta Prymasa, Protektora emigracji Polskiej we Francji) oraz Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu. Niezwykle cennym materiałem źródłowym są także „Materiały do dziejów Polskiej Misji Katolickiej we Francji”, publikowane w latach 1991-2001 przez o. Bronisława Bernarda Panka, który korzystał z zasobów archiwum Misji w latach 1977-19932.
Wśród literatury przedmiotu na uwagę zasługują opracowania autorstwa Romana Dzwonkowskiego, do których należy m.in. jego publikacja „Polska opieka religijna we Francji 1909-1939” (Poznań-Warszawa 1988).
Równolegle z procesem tworzenia państwowości polskiej przebiegał proces odbudowy i reorganizacji kościelnych struktur administracyjnych. Pierwsza Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r. nie tworzyła religii państwowej ze względu na liczne mniejszości narodowe i wyznaniowe oraz nie wprowadzała rozdziału Kościoła od państwa. W artykule 114 prawodawca zapisał formułę kompromisową: Wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równoprawnych wyznań3.
Obok ustawy konstytucyjnej, podstawowym aktem prawnym regulującym sprawy Kościoła katolickiego stał się konkordat ze Stolicą Apostolską, podpisany 10 lutego 1925 r. po siedmiu miesiącach pertraktacji, ratyfikowany przez sejm 26 marca 1925 r. większością 7o głosów4.
Nuncjatura apostolska pełniła nie tylko funkcje dyplomatyczne, ale również - na mocy uprawnień Stolicy Apostolskiej - brała udział w życiu Kościoła lokalnego. Niewątpliwie Stolica Apostolska z żywym zainteresowaniem śledziła rozwój sytuacji politycznej na ziemiach polskich. 25 kwietnia 1918 r. Achilles Ratti został oficjalnie mianowany wizytatorem apostolskim dla warszawskiej prowincji kościelnej, tzn. dla terytorium, które pod względem administracji państwowej obejmowało Królestwo Polskiej5.
Jednym z ważniejszych nurtów działalności Rattiego, jako wizytatora, a później nuncjusza apostolskiego, były starania o uregulowanie stosunków między państwem a Kościołem. Istniała konieczność przysłania do Warszawy kogoś, kto na miejscu byłby obserwatorem i nadzorcą spraw Kościoła, a jednocześnie swoją obecnością zaznaczyłby, że papież popiera nadal polskie dążenia. Słowem, chodziło o osobę, która udzieliłaby również wsparcia moralnego. W tym właśnie celu, po konsultacji z władzami niemieckimi i komisją papieską, powołano wizytatora apostolskiego. Komisja uznała, że osobą najbardziej pożądaną byłby człowiek wielkiego rozumu, jednocześnie stroniący od wielkiej polityki. Taki ktoś jak Monsignore Achille Ratti, prefekt Biblioteki Watykańskiej6.
Zgodnie z konkordatem polskim papież Pius XI, na mocy bulli „Vixdum Poloniae unitas” z 28 października 1925 r., zorganizował ustrój metropolitarny w państwie polskim7.
Wkrótce po ogłoszeniu niepodległości powstał problem, kto jest prymasem Polski? Metropolici gnieźnieńscy pełnili ten urząd od 14 marca 1418 r., a metropolici warszawscy posiadali ten tytuł od 1818 r. Kardynał Aleksander Kakowski z Warszawy, za radą nuncjusza Rattiego, zaczął używać tytułu „prymas Królestwa Polskiego” i rozwinął działalność przekraczającą uprawnienia metropolitarne. Kardynał Edmund Dalbor wznowił w 1917 r. swoją działalność jako „prymas Polski” i zaczął zwoływać Konferencję Episkopatu Polski. Zarówno społeczeństwo polskie, jak i hierarchia kościelna wraz ze światem nauki opowiadali się po stronie Gniezna. Kongregacja do Nadzwyczajnych Spraw Kościoła dekretem z 5 lutego 1925 r. zniosła urząd prymasa w Kościele polskim, pozostawiając tytuły prymasa Polski dla Gniezna i prymasa Królestwa Polskiego dla Warszawy oraz przywilej noszenia szat purpurowych dla obu hierarchów8.
Episkopat Polski z lat 1918-1939 rozpatrywany w kategoriach socjologicznych, stanowił w zasadzie odzwierciedlenie składu społeczeństwa Drugiej Rzeczypospolitej. Niewątpliwie należał do elity umysłowej kraju, a pod względem etycznym był wzorem dla duchowieństwa i wiernych. Znawca tego zagadnienia, ks. Stanisław Wilk, za podstawę do przeprowadzenia swoich analiz i obliczeń statystycznych przyjął grupę 87 hierarchów, w tym 75 obrządku łacińskiego, 10 obrządku grekokatolickiego oraz po jednym obrządku ormiańskiego i bizantyjsko-słowiańskiego. Wśród hierarchów łacińskich, poza dwoma Litwinami - biskupami: Antonim Karasiem (Karosasem) i Jerzym Bolesławem Matulewiczem (Matulaitisem) oraz Niemcem - biskupem Augustynem Rosentreterem, wszyscy pozostali biskupi byli Polakami9.
2 | Prymas jako opiekun emigracji
Biskupi polscy, począwszy od 1919 r., na wszystkich niemal konferencjach wspólnie poszukiwali sposobów zorganizowania duszpasterstwa emigracyjnego. Niestety, mimo licznych uchwał i konkretnych interwencji nie udawało się im tego problemu rozwiązać całościowo i na stałe.
Dopiero uchwała Konferencji Episkopatu z 1921 r. otworzyła do tego drogę. W tym czasie zgromadzeni w Krakowie biskupi postanowili, aby kierownictwo religijnej opieki nad emigrantami powierzyć kard. Dalborowi, prymasowi Polski i każdorazowemu jego następcy. Odtąd prymas mógł działać na rzecz emigrantów nie tylko jako rządca archidiecezji, lecz także jako delegat polskich biskupów, stając się w ten sposób prawnym opiekunem wszystkich polskich emigrantów. Z tego uprawnienia skorzystał częściowo kard. Dalbor, który w 1922 r. doprowadził do powstania formalnych struktur Polskiej Misji Katolickiej we Francji10.
Kardynał Dalbor był zatroskany o stan opieki duszpasterskiej polskich emigrantów. Jako prymas Polski czuł się odpowiedzialny za całokształt polskiej opieki duszpasterskiej. Nie tylko wysyłał księży do duszpasterskiej pracy polonijnej, ale życzył sobie, aby księża powracający z pracy emigracyjnej składali mu sprawozdania ze swej działalności duszpasterskiej wśród Polaków. Apelował przy tym do księży obydwu archidiecezji, aby podejmowali, choć na kilka tygodni, trud duszpasterskiej pracy emigracyjnej11.
Po śmierci kard. Dalbora arcybiskupem Gniezna i Poznania został bp August Hlond. Jako prymas Polski przejął z urzędu opiekę nad polską emigracją. Trudno byłoby znaleźć lepszego kandydata na to stanowisko, sam bowiem z autopsji poznał trudny los emigranta, gdyż ponad dwadzieścia lat przebywał poza ojczyzną. Rozumiał więc doskonale, co to znaczy nie móc posługiwać się językiem ojczystym przy wypełnianiu praktyk religijnych. Nowy prymas z całą energią zabrał się więc do pracy nad zapewnieniem opieki duszpasterskiej polskim emigrantom. Pełne i obiektywne poznanie roli prymasa Hlonda w odniesieniu do emigracji wymaga rozeznania warunków, w których działał, a więc głównie ówczesnej sytuacji polskiej emigracji oraz stanu organizacyjnego duszpasterstwa emigracyjnego. W chwili objęcia przez kard. Hlonda prymasowskiej stolicy w Gnieźnie i Poznaniu w 1926 r. liczba polskich emigrantów sięgała 6 mln osób12.
Świadectwem duszpasterskiej troski Prymasa Hlonda o duszpasterstwo polonijne jest jeden z jego listów do Ks. arcybiskupa A. J. Nowowiejskiego w sprawie duszpasterzy dla emigracji polskiej:
Ekscelencjo! Zgromadzenie Księży Misjonarzy polskiej prowincji postanowiło ze względu na wzrost prac swoich misyjnych nie tylko w Polsce ale i w Stanach Zjednoczonych, w Brazylii i we Francji, który w stosunku do liczby członków zgromadzenia stał się nierównomierny i stąd tamował rozwój wewnętrzny zgromadzenia, zlikwidować prace swoje misyjne na terenie Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Z tego powodu Zgromadzenie Księży Misjonarzy odwołało z dn. 15 września rb. [1928] księdza Szymbora, rektora Polskiej Misji we Francji, a dn. 1 stycznia 1929 r. - ośmiu księży misjonarzy, pracujących wśród emigracji polskiej we Francji a przynależnych do polskiej prowincji zgromadzenia.
Wobec tego liczba misjonarzy stałych, pracujących wśród emigracji polskiej we Francji liczącej mniej więcej 700-800 tysięcy dusz, pomniejszyła się znacznie.
Jeżeli do r stycznia 1929 roku nie zostanie uzupełniona przez innych duszpasterzy z Polski ta liczba, zapanuje w stosunkach Polskiej Misji Katolickiej we Francji zamieszanie i niepokój, wzmogą się szemrania przeciw duchowieństwu polskiemu, zwłaszcza przeciw Episkopatowi Polskiemu, z których korzystać będą wrogowie Kościoła. Aby do tego nie dopuścić jestem zniewolony zwrócić się do Najdostojniejszego Episkopatu z gorącą prośbą o nową pomoc dla duszpasterstwa zagranicznego, a tym więcej, że zachodzi konieczna potrzeba obsadzenia nowych placówek duszpasterskich we Francji, Belgii, Holandii, Luksemburgii, Czechosłowacji i Rumunii.
Najuprzejmiej proszę Waszą Ekscelencję o łaskawe powiadomienie mnie do r listopada, kogo Wasza Ekscelencja raczy wyznaczyć dla duszpasterstwa i od jakiego czasu.
Z wyrazami najgłębszej czci i oddania jestem Waszej Ekscelencji powolny sługa i brat w Chrystusie13.
3 | Powstanie struktur formalnych PMK
Od końca pierwszej połowy XIX w. istniała nieprzerwanie w stolicy Francji polska placówka duszpasterska, zwana Misją Polską, stworzona przez Zgromadzenie Zmartwychwstańców. Niestety nie miała ona żadnej formalnej łączności z Kościołem w Polsce i dlatego zarówno jej powstanie, jak i działalność były możliwe tylko przy współpracy i poparciu miejscowej hierarchii14.
Odrodzenie państwa polskiego w 1918 r. i rozpoczynające się w rok później masowe już wychodźstwo zarobkowe do Francji, postawiło na porządku dziennym w stosunkach między obu państwami zagadnienie prawnego uregulowania licznych problemów z tym związanych. Podjęła je najpierw konwencja emigracyjna polsko-francuska z 3 września 1919 r., a następnie cały szereg analogicznych, uzupełniających ją aktów prawnych z lat 1920, 1924, 1925 i 192615.
Zaistniała więc konieczność zrewidowania dotychczasowego, nie przystającego do nowych warunków, polskiego modelu duszpasterstwa emigracyjnego we Francji, ograniczonego do pracujących, wprawdzie z poświęceniem, ale tylko kilku polskich księży, i to bez wspólnego programu oraz bez właściwej organizacji duszpasterskiej. Na podstawie zachowanych źródeł archiwalnych można stwierdzić, że kierowano liczne prośby i interwencje w sprawie przysłania księży polskich do pracy duszpasterskiej we Francji. Najmocniej zainteresowani byli tą sprawą sami polscy emigranci. Prosili o polskich księży także pracodawcy, pragnący spełnić życzenie swoich robotników, prosili również księża biskupi niektórych diecezji. W tej sprawie zabierały głos różne stowarzyszenia i organizacje, a w pierwszym rzędzie Comité Central des Flouilleres de France. W tych warunkach zwierzchnicy Kościoła francuskiego, za pośrednictwem ks. bpa Emmanuela Chaptala, wywierali nacisk na ks. kard. E. Dalbora. Ten zaś począwszy od 1919 r., a szczególnie na podstawie sprawozdań i memoriałów powizytacyjnych sporządzonych przez swoich delegatów, m.in. ks. L. Lisieckiego i ks. T. Taczaka w 1921 r., powierzył Misję Polską księżom misjonarzom św. Wincentego a Paulo prowincji krakowskiej. Wizytator zgromadzenia, ks. Kasper Słomiński wysłał wówczas na stanowisko rektora ks. Wilhelma Szymbora CM, który objął swoją funkcję w Paryżu 12 maja 1922 r.16
19 czerwca 1922 r. na mocy porozumienia między kard. Louis-Ernestem Dubois i bp. Chaptalem oraz ks. kardynałem Dalborem zostały podpisane Statuty Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu17.
Zachowały się trzy dokumenty podpisane przez ks. kard. Dalbora z 19 czerwca 1922 r. Dotyczą one: nominacji ks. Szymbora na rektora Misji, upoważnienia go do nadzorowania nauki religii i Statuty Misji18.
Porozumienie z 1922 r. w sprawie Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu rozpoczyna jej ważny etap, obejmujący cały okres międzywojenny. Interesujący jej obraz wyłania się z tygodników diecezjalnych przeznaczonych dla duszpasterzy w terenie. W latach 1922-1940 drukują one setki różnych informacji i komunikatów dotyczących Polskiej Misji Katolickiej i życia religijnego emigrantów. Są to apele do proboszczów, aby nadsyłali dane o miejscu pracy Polaków i ich liczbie, programy okresowych objazdów regionów wiejskich przez księży polskich (daty, godziny, listy miejscowości, adresy itp.), wezwania, aby zachęcano emigrantów do prenumerowania polskiej prasy katolickiej wychodzącej we Francji i w Polsce, adresy księgarń polskich w Paryżu, prośby o wpływanie na farmerów, aby nie utrudniali korzystania z wizyty księdza polskiego, komunikaty i listy przesyłane przez rektora Misji, wiadomości o różnego rodzaju inicjatywach duszpasterzy francuskich na rzecz Polaków, adresy domów Opieki Polskiej we Francji i domów polskich żeńskich zgromadzeń zakonnych, tłumaczenia niektórych artykułów z „Polaka we Francji”, zachęty skierowane do proboszczów francuskich, aby ułatwiali pracę księżom polskim wśród emigrantów itp.19.
Wiele powyższych komunikatów, odezw i apeli było podpisywanych przez ordynariuszy lub popartych ich autorytetem. Ukazywały się także dłuższe artykuły zwracające uwagę duszpasterzy francuskich na ważną rolę emigracji polskiej w powojennej gospodarce kraju, na zagrożenia moralne kobiet i dziewcząt polskich pracujących na farmach, propagandę komunistyczną, na specyficzny charakter religijności Polaków itp. Wypowiedzi te były z reguły utrzymane w duchu żywej sympatii do emigrantów i troski o zapewnienie im przynajmniej minimum rodzimej opieki religijnej. Dotyczyło to w szczególności robotników zatrudnionych w rolnictwie, których sytuacja bytowa była najcięższa. Część z nich niekiedy przez lata nie mogła korzystać z odwiedzin duszpasterza polskiego20.
Jak już wspomniano, współpraca polsko-francuska jest szczególnie ożywiona w okresie masowego napływu Polaków do Francji w latach dwudziestych i w czasie organizowania podstawowej struktury duszpasterstwa polskiego. Hierarchia francuska dostrzegała palące potrzeby w tej dziedzinie i starania strony polskiej odpowiedzenia na nie spotykały się z jej gorącym poparciem i pomocą. Bp Stanisław Łukomski, zdając sprawozdanie na zjeździe biskupów polskich w 1924 r. z odbytej na początku tego roku podróży pasterskiej po skupiskach emigrantów na terenie sześciu diecezji (Lille, Cambrai, Arras, Metz, Strasburg, Lyon), podkreślał zupełne oddanie biskupów francuskich sprawie robotników polskich, ich chęć urządzenia jak najlepiej opieki duchowej nad Polakami21.
Tę opinię potwierdzają wypowiedzi rektora misji, ks. W. Szymbora, najlepiej zorientowanego w tej dziedzinie. Charakteryzując postawę biskupów dwóch diecezji posiadających największą we Francji liczbę Polaków (diecezje Arras i Cambrai, na terenie których w 1924 r. było ich 146 000), ks. Szymbor pisał:
Jako delegat biskupów polskich i rektor Misji Polskiej we Francji z przyjemnością stwierdzam, że w pertraktacjach o placówki polskie nie tylko zgadzają się na umieszczanie coraz to nowych księży polskich, gdzie tego zachodzi potrzeba, ale osobistym wpływem i autorytetem dopomagają i łamią lody tam, gdzie napotykam na uprzedzenia wielkości lokalnych i szowinizmu wielmożów, pracodawców, pomimo, że im samym to nieraz stwarza trudne sytuacje22.
4 | Duszpasterstwo na północy Francji (1922-1939)
Bardzo ważną kartę historii Polskiej Misji Katolickiej stanowi duszpasterstwo polskie na północy Francji w latach 1922-1939. Powstało tam wtedy wiele ośrodków polonijnych. Zrodziła się wtedy także potrzeba reorganizacji terytorialnej polskiego duszpasterstwa. Jak wyżej wspomniano w 1922 r. nastąpiła zmiana jego statusu prawnego - rektor Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu został rektorem Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Dzięki temu opieką duszpasterską zostali objęci Polacy przebywający na terenie całej Francji23.
W tym czasie Francja potrzebowała rąk do pracy, głównie w kopalniach, toteż szukała ich w wielu miejscach, również w niedawno odrodzonej Polsce. Źródła notują, że wielu Polaków odpowiedziało pozytywnie na apel Francuzów. Dokumentacja archiwalna notuje, że „spakowali swój niewielki dobytek do drewnianego kuferka, poszli do spowiedzi przed daleką podróżą w nieznane, pożegnali dom rodzinny i ruszyli... Ruszyli do pracy, by zapewnić sobie utrzymanie, by zarobić trochę więcej pieniędzy i po kilku latach wrócić do Ojczyzny”. Oto świadectwo jednego z nich:
Jestem Polakiem, urodzonym tu we Francji. Jestem synem górnika i znam ciężką pracę mojego ojca. To była praca ponad siły. Moi rodzice przyjechali do Francji za chlebem. Tak, za chlebem. Dziś wam trudno zrozumieć, że w Polsce nie było co jeść, że trzeba było szukać go za granicą. Z opowiadania moich rodziców wiem jak ciężkie było ich życie po przybyciu do Francji. Jedynym ich „bogactwem” była przywieziona z Polski „stara przepasana sznurkiem walizka”. A w niej oprócz prostych rzeczy znajdował się kawałek chleba na drogę, krzyż, obrazek Matki Bożej, książeczka do modlitwy i różaniec włożony ręką matki. Rodzice nie znali języka francuskiego. Nie mieli mieszkania, nie mieli pracy i nie znali ludzi. Jedynym miejscem możliwej pracy była najbliższa kopalnia. Kiedy znaleźli „kopalniane” mieszkanie na ścianie Matka powiesiła krzyż i obrazek M.B. A potem szukali kościoła i polskiego księdza. I to było dla nich najdroższe miejsce, które nie tylko gromadziło ich na niedzielnej Mszy świętej, ale przypominało im kawałek opuszczonej Ojczyzny.
Dzisiaj po tylu latach jestem wdzięczny moim rodzicom, że nauczyli mnie, swoim przykładem, głębokiej wiary w Boga i w Jego Opatrzność, a w każdą niedzielę prowadzili nas na Mszę świętą i nigdy nie zapominali, że są Polakami.
Dziś po tylu latach dziękuję im za to, że nauczyli mnie miłości do Ojczyzny, że mówili zawsze do mnie po polsku i przekazali mi Jej tradycję, ucząc pieśni polskich i narodowych zwyczajów i zaszczepili mi to, bym był dumny z tego, że jestem Polakiem. Ta miłość do Ojczyzny doprowadziła mnie do Harcerstwa, a potem do Ruchu Oporu, gdzie jako młody chłopiec byłem zaangażowany w jej działalność. Ta miłość do Ojczyzny sprawiła, że w czasie stanu wojennego włączyłem się w aktywną pomoc potrzebującym Polakom.
Dziękuję im, że przekazali mi miłość do Kościoła i Kapłanów. Mam nadzieję, że moi rodzice, tam w niebie, cieszą się, że ich wysiłek nie poszedł na marne24.
Kopalnia kierowała się zasadą, że „robotnik przywiązany do miejsca pracy to ten, który żyje w otoczeniu towarzyszącej mu rodziny”. Dlatego też organizowano osiedla w sposób sprzyjający życiu rodzinnemu. Każde mieszkanie było wyposażone w łóżka metalowe z kompletem pościeli, kuchnię węglową oraz deski do zrobienia prostych stołów i ław we własnym zakresie. Obok budynków mieszkalnych postawiono też budynki gospodarcze. Każda rodzina mogła uprawiać swój 30o m2 ogród. A co najważniejsze - budynki posiadały instalację elektryczną i kanalizacyjną. Wodę pitną dostarczały osiedlowe studnie. Nie zapominajmy, że były to początki lat 20., więc na tamte czasy warunki mieszkaniowe, jakie zastali tutaj Polacy były bardzo dobre. Nie wszyscy Francuzi mieli podobne25.
Z Polski napłynęło więc do Francji łącznie ponad 600 tys. osób. Był to napływ nierytmiczny, uzależniony głównie od zapotrzebowania na francuskim rynku pracy, wysoki do r. 1930, obniżył się znacznie w latach kryzysu, by podnieść się nieco przed wybuchem drugiej wojny światowej”26.
Polscy górnicy przybyli do Francji także z Westfalii. Według nie w pełni dokładnych danych w latach 1920-1924 przesiedliło się do Francji ok. 20-25 tys. górników, co wraz z rodzinami wynosiło ok. 100 tys. osób. Ogółem, uwzględniając przybyszów z Polski i Westfalii, w latach międzywojennych przybyło do Francji ok. 700 tys. Polaków z zamiarem osiedlenia się na stale lub podjęcia pracy okresowej. Niektórzy z nich po kilku latach wracali do kraju27.
Duszpasterz polski rezydujący na stałe na terenie parafii miał w niej prawo w odniesieniu do Polaków do odprawiania mszy, udzielania chrztu, uczenia katechizmu, przygotowania do pierwszej komunii św., błogosławienia małżeństw, spowiadania wiernych, prowadzenia pogrzebów itd. Natomiast księża dojeżdżający z posługą duszpasterską do polskich środowisk byli uważani za prêtres auxiliares, bez ogólnej delegacji jurysdykcyjnej. Chociaż w życiu potocznym określało się stałe placówki duszpasterskie „parafiami polskimi”, to jednak ich oficjalna nazwa brzmiała: Mission Catholique Polonaise, a księżom polskim przysługiwał tytuł urzędowy: missionnaire polonais28.
5 | Wizyta biskupów francuskich w Polsce
Wydarzeniem, które dla współpracy w dziedzinie duszpasterstwa miało duże znaczenie, była wizyta w Polsce, w 1924 r., grupy biskupów francuskich z abpem Paryża, kard. L. Duboisem na czele. Inicjatywa wyszła od episkopatu Polski, a przygotowania do jej realizacji trwały ponad rok. Autorem projektu był prymas Polski kard. Dalbor, który wniosek w tej sprawie referował 9 i 10 lutego 1923 r. na posiedzeniu Komitetu Biskupów w Warszawie, zaznaczając, że biskupi francuscy chcieliby nawiązać bliższy kontakt z episkopatem polskim. Projekt zaproszenia ich do Polski spotkał się z gorącą aprobatą. Wskazywano, że jego realizacja byłaby pożyteczna zarówno dla Kościoła, jak i dla państwa polskiego. Przygotowania zlecono prymasowi. Ustalono główne miejsca wizyt: Warszawę, Poznań, Kraków, Częstochowę i Katowice29.
Wizyta biskupów francuskich w Polsce w 1924 r. była dla nich wielkim przeżyciem. Byli pod wrażeniem żywotności kościoła w drugiej Rzeczpospolitej. W tym czasie udało się przygotować porozumienie, ogłoszone oficjalnie w styczniu 1925 r., regulujące wzajemne powiązania i zależności między księżmi polskimi a francuskimi. Składający się z czternastu punktów „Règlement des aumôniers polonais” precyzował sprawy mieszkania kapelanów, jurysdykcji, godzin nabożeństw, chrztów, nauczania katechizmu, pierwszej komunii świętej, udzielania błogosławieństwa Najświętszego Sakramentu i mszy polskich, błogosławieństwa małżeństw, sprawowania spowiedzi w języku polskim, polskich ceremonii religijnych, prowadzenia rejestrów chrztów, małżeństw i pogrzebów, ofiar pieniężnych, rocznych sprawozdań z prowadzenia duszpasterstwa wśród polskich robotników, uprawnień parafialnych przysługujących polskim duszpasterzom, jak również zasad ich wynagradzania30.
6 | Stypendia dla księży polskich studiujących we Francji
Mało znaną, lecz mającą duże znaczenie, formą współdziałania było przyznawanie stypendiów księżom polskim na studia we Francji. Największe zasługi w ich uzyskiwaniu miał bp Alfred Baudrillart, rektor Instytutu Katolickiego w Paryżu (w latach 1907-1942), a zarazem prezes mającego duże wpływy „Comité des Amitiés Catholiques”, z którym najczęściej biskupi polscy korespondowali w tych sprawach. Korzystający ze stypendiów księża polscy byli zobowiązani do pomocy w duszpasterstwie emigracyjnym w czasie trwania studiów i przez pewien czas po ich ukończeniu. We Francji w okresie międzywojennym studiowało każdego roku kilkunastu księży polskich w Instytutach Katolickich w Paryżu, Lille, Lyonie oraz na wydziale teologicznym uniwersytetu w Strasburgu. Ich praca duszpasterska w okolicznych skupiskach emigrantów - co prawda dorywcza, bo podejmowana tylko w niedziele i święta oraz podczas przerw wakacyjnych - spełniała jednak bardzo ważną rolę w systemie polskiej opieki religijnej we Francji, cierpiącej na wielki brak księży w duszpasterstwie objazdowym. Brali w niej udział niekiedy również księża studiujący w Louvain, Fryburgu szwajcarskim i w Rzymie31.
7 | Opieka religijna
7.1. | Ksiądz duszpasterz
Jednym z problemów, z jakim musiał się zmagać rektor Polskiej Misji Katolickiej we Francji, był brak wystarczającej liczby polskich księży zapewniających opiekę duszpasterską polskim robotnikom.
Akta prymasów Polski: E. Dalbora i A. Hlonda z lat i92i-1939 zawierają relacje o licznej korespondencji od emigrantów, domagających się duszpasterza polskiego. Były one kierowane do Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu, kolejnych prymasów, biskupów i konsulatów RP. Wysyłały je organizacje, grupy osób lub poszczególne jednostki z terenu niemal całej Francji32.
Księży polskich pracujących w duszpasterstwie polonijnym w tym okresie można podzielić na cztery następujące grupy: księża przebywający stale w koloniach zwartych, księża objeżdżający pewne określone terytorium z siedzibą w miejscu centralnym (w Paryżu), księża objazdowi - pracujący okazjonalnie,. księża studenci.
Pierwszą grupę stanowili księża przebywający stale we wspólnotach polskich. Zapewniali oni stałą obsługę religijną dla Polaków, bądź to w kościołach oddanych do ich wyłącznego użytku, bądź przy kościołach francuskich. Do drugiej grupy zaliczali się księża przysłani przez biskupów polskich na okres dwóch lat do pracy wśród emigracji. Działali na określonym terenie z siedzibą w miejscu centralnym. Księża polscy przebywający we Francji okresowo, na ogół krótko, okazjonalnie zaliczali się do trzeciej grupy. Czwartą grupę stanowili księża studenci z Paryża, Strasburga, Lillie i Lyonu, a także księża studenci z Lowanium, Fryburga szwajcarskiego i z Rzymu33.
Każdorazowy proboszcz i duszpasterz polski odgrywał szczególną rolę w życiu religijnym i społecznym parafii. Statuty wszystkich organizacji religijnych ustanawiały go swym „patronem”. Polski ksiądz pełnił obowiązki nie tylko duchowego kierownika wspólnoty religijnej, jaką stanowiła parafia, ale był również doradcą w wielu sprawach życia codziennego. Bywał często tłumaczem i pomagał w kwestiach wymagających znajomości języka francuskiego, np. wysłania oszczędności do Polski, sprowadzenia rodziny. Był nauczycielem języka polskiego dla starszych34.
7.2.| Nabożeństwa
W koloniach w Oignes, Ostricourt, Carvin i Libercourt ze względu na liczbę rodzin polskich był w samym Oignes do dyspozycji Misji kościół, w którym w niedzielę sprawowano dwie polskie msze święte. Natomiast w dwóch pozostałych miejscowościach - po jednej. Ponadto ludność gromadziła się na nieszporach i różańcu. W pierwszą niedzielę miesiąca urządzano adorację Najświętszego Sakramentu, a w pierwszy piątek nabożeństwo przebłagalne do Serca Pana Jezusa. Dla każdej z tych wspólnot prowadzono, w trzech egzemplarzach (dla miejscowej kolonii, do Archiwum Polskiej Misji Katolickiej oraz Archiwum Biskupstwa w Arras), księgi metrykalne oraz księgi zapowiedzi i ogłoszeń parafialnych. Informacje o zawarciu małżeństwa wysyłano bez zwłoki do parafii urodzenia nowożeńców35.
Na specjalne podkreślenie zasługuje rola śpiewu kościelnego w życiu religijnym parafii. Przynieśli go z sobą głównie wychodźcy z Westfalii, podtrzymywali koła śpiewacze i muzyczne, założone na terenie parafii w latach 1923-1924, jak również stowarzyszenia młodzieżowe i dziecięce. Dużą zasługę miał w tej dziedzinie w okresie przedwojennym Chór im. F. Nowowiejskiego (powstał w 1924 r.). Do ulubionych (obok mszy św.) nabożeństw należały godzinki do NMP, nabożeństwa majowe i gorzkie żale36.
7.3. | Podtrzymywanie więzi z krajem ojczystym
Więź z krajem ojczystym wyrażać się może wielorako. Tutaj jest ona analizowana poprzez takie jej wskaźniki, jak: znajomość i kontynuacja języka ojczystego i kultury rodzimej, zainteresowanie wydarzeniami w Polsce, preferowane narodowe wzorce osobowe, kontakty z krajem ojczystym i chęć powrotu. Są to wskaźniki, które dobrze oddają postawy emigrantów wobec kraju pochodzenia. W słowach, obrazach, kolorach, ruchach, zapachach zawierają się treści, przeżycia, postulaty etyczne i wzory zachowań łączące jednostkę z narodem, grupą etniczną lub religijną, ze społecznością lokalną i środowiskiem życia37.
7.4. | Uroczystości patriotyczne
Wszystkie święta kościelne i narodowe, a szczególnie święto 3 Maja, obchodzone były niezwykle uroczyście przy bardzo tłumnym udziale Polaków, a zwłaszcza młodzieży i dzieci oraz wszystkich organizacji polskich, których poczty sztandarowe stawały w kościele wokół ołtarza. Jest to zwyczaj do dziś ściśle zachowywany podczas wszystkich uroczystości religijnych i narodowych. Było to i jest nadal żywym symbolem ścisłego związku między Kościołem i religijnością polską z jednej, a kulturą i historią Polski z drugiej strony. Na emigracji nabierało to szczególnego znaczenia38.
Dla przykładu w parafii Oignies pierwszy obchód święta 3 Maja został zorganizowany w 1923 r. staraniem powołanego w tym celu komitetu. Uroczystość wypadła imponująco, gdyż wzięło w niej udział kilka tysięcy Polaków, a wielokilometrowa trasa pochodu była ozdobiona łukami triumfalnymi i flagami polsko-francuskimi. Obchody rozpoczęły się mszą św. w kościele polskim, a zakończyły akademią. Ta pierwsza manifestacja narodowa wywołała duże wrażenie zarówno na Polakach, jaki na Francuzach, którzy po raz pierwszy zobaczyli dużą grupę przedstawicieli narodu polskiego oraz ich przywiązanie do tradycji narodowych i religijnych39.
7.5. | Stowarzyszenia religijne
W całym życiu społecznym i religijnym emigracji zaczęły odgrywać ważną rolę organizacje polskie lub, jak je nazywano, towarzystwa polskie. Ich geneza i spontaniczny, niemal żywiołowy rozwój są cechami charakterystycznymi wszystkich większych polskich skupisk na północy Francji.
Powstaniu, a następnie rozwojowi towarzystw sprzyjał cały szereg faktów, zwłaszcza w pierwszym okresie pobytu na emigracji. Zupełnie obce środowisko, nieznajomość języka, utrudniająca kontakt z ludnością miejscową oraz wielkie skupisko polskie, rodziły potrzebę bliskich kontaktów z rodakami, stanowiących swego rodzaju namiastkę życia w kraju. Towarzystwa były ponadto moralnym oparciem i służyły konkretną pomocą w różnych trudnościach napotykanych przez emigrantów w początkowym okresie pobytu na obczyźnie. Były więc wyrazem bardzo silnych i realnych potrzeb społecznych40.
Szczegółowa analiza kolejności powstawania organizacji, ich statutów i regulaminów oraz sformułowanych w nich zadań i celów prowadzić by mogła do bardzo interesujących wniosków dotyczących życia, aspiracji i zamierzeń pierwszego pokolenia emigrantów. Niestety, podczas okupacji zaginęła większość tych dokumentów oraz ksiąg zawierających sprawozdania i protokoły posiedzeń poszczególnych stowarzyszeń.
7.6.| Prasa
Z potrzeb życia religijnego wyrosła także międzywojenna i powojenna polska prasa religijna we Francji, stawiająca sobie za cel utrzymanie religijności Polonii poprzez kultywowanie rodzimego języka i kultury. Jej początki sięgają 1921 r. Pomijając pisma młodzieżowe, dziecięce, związkowe, lokalne należy wspomnieć o tygodniku Polskiej Misji Katolickiej z okresu międzywojennego - „Polak we Francji”, który ukazywał się w nakładzie około czterech tysięcy egzemplarzy. Kolejnym czasopismem PMK była „Polska Wierna” ukazująca się w latach 1945-1959 w nakładzie około sześciu tysięcy egzemplarzy i wychodzący do dziś „Głos Katolicki”41.
7.7.| Szkolnictwo
Z całą pewnością obok polskiej parafii i polskiego kościoła, największą zasługę w utrzymywaniu istniejącego dotychczas przywiązania do kraju ojczystego, więzi z polską kulturą i zachowania jej istotnych wartości, należy przypisać polskiemu szkolnictwu. Warto zauważyć, że nie tyle polskie szkółki, ile całe, wielotysięczne środowisko, atmosfera, a przede wszystkim działalność organizacji, wpływały na znajomość języka, wiedzy o kulturze polskiej i uświadomienie narodowe młodzieży42.
Zakończenie
Z panoramy zagadnień historyczno-pastoralnych podjęto próbę ukazania roli polskiego duszpasterstwa w podtrzymywaniu tożsamości narodowej w okresie odzyskania przez Polskę niepodległości.
Emigracja polska do Francji miała, w dużej mierze, charakter grupowy, pociągnęła ona za sobą względnie szybką instytucjonalizację życia społecznego, kulturalnego i religijnego. Instytucjonalizacja ta dokonywała się poprzez zakładanie szkół, organizację parafii, rozwój towarzystw i zrzeszeń. Silne też były instytucjonalne więzy Polonii z krajem, a także, poprzez stowarzyszenia międzynarodowe, ze wspólnotami polskimi w innych krajach. Proces ten, co prawda, stworzył dogodne oparcie dla utrzymania i podtrzymania polskiej tożsamości kulturowej, ale za to wyhamował i zminimalizował wpływ polskich środowisk emigracyjnych na kształtowanie kluczowych form życia społecznego we Francji. Z kolei rozwój języka polskiego dokonał się głównie wewnątrz Polonii, jako obrona tożsamości polskiej i w niewielkim tylko stopniu promieniował na zewnątrz, w stronę społeczeństwa francuskiego.
Wiemy, że przez cały okres niewoli narodowej Kościół był jedną z nielicznych instytucji, która stała na straży wartości pielęgnujących polską kulturę i tradycję. Z tej racji jego obecność stała się bardzo ważna w lokalnych wspólnotach polskich, które się pojawiły we Francji po pierwszej wojnie światowej. Polska Misja Katolicka kierowała najliczniejszymi polskimi organizacjami, zapewniała pomoc prawną, organizowała oświatę, kulturę, a także pomoc charytatywną. W dużych koloniach polskich w Oignes, Ostricourt, Carvin i Libercourt obsługiwanych przez księży z Polski, liczne były bractwa i organizacje kościelne.
Przypisy
- Por. Ch. Bonnet, La vie religieuse des catholiques polonais du bassain stéphanois dans l‘entre deux-guerres, „Bulletin du Centre d'Histoire Régionale” No 1:1977, s. 16.
- J. Mandziuk, O. prof. UKSW dr hab. Bronisław Bernard Panek OC - badacz Polonii francuskiej (W 7o-tą rocznicę urodzin), „Saeculum Chrustianum” T. 9: 2002, Z. I, s. 5-11.
- M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999, S. 113; M. Pietrzak, Tryb uchwalenia konstytucji marcowej (17 marca 1921 r.), w: Tryby uchwalania polskich konstytucji, red. M. Wyrzykowski, Warszawa 1998, s. 56.
- S. Wilk, Geneza konkordatu polskiego z 1925 roku, „Universitas Gedanensis” T.12:1995, s. 61-73; W. Wójcik, Konkordat polski z 1925 r. Próba oceny, w: Kościół w drugiej Rzeczypospolitej, Lublin 1975, s. 15-34.
- G. Gualdo, Importanza e significato di questo volume, w: O. Cavalleri, L'archivio di Mons. Achille Ratti Visitatore Apostolico e nunzio a Varsavia (1918-1921). Inventario, Citta del Vaticano 1990, s. 21; S. Wilk, Wizytacja apostolska prałata Achillesa Rattiego w Królestwie Polskim w 1918 roku (Itinerarium), „Roczniki Teologiczne” T. 43: 1996 z. 4, s. 283-295.
- Archivio Segreto Vaticano, Nunziatura Apostolica a Varsavia, Achille Ratti, sygn. 190, k. 148-151; sygn. 191, kk. 1094-1095, sygn. 192, k. 984 - 985; Istruzioni della Sacra Congregazione Pro Ec-clesia Orientali per Mons. Achille Ratti, Visitatore Apostolico in Polonia, 16 maggio 1918, w: O. Cavalleri, L'archivio di Mons. Achille Ratti Visitatore Apostolico e Nunzio a Varsavia (1918-1921). lnventario, Citta del Vaticano 1990, s. 141; S. Wilk, Nuncjusz Achilles Ratti i jego rola w procesie kształtowania się państwa polskiego, w: Powrót Polski na mapę Europy. Sesja naukowa poświęcona 70. rocznicy Traktatu Wersalskiego, red. Cz. Bloch, Z. Zieliński, Lublin 1995, s. 331-367.
- B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939), Lublin 1969, s. 382.
- R. Czarnowski, II primo sinodo plenario polacco del 1936, Roma 2013; M. Fąka, Kwestia prymasostwa w okresie arcybiskupich rządów kardynała Edmunda Dalbora (1915-1926), „Prawo Kanoniczne” R.21: 1977, S. 101-123; J. Glemp, Ks. Edmund kardynał Dalbor, „Prawo Kanoniczne” R.17:1974, s. 229-240.
- Por. S. Wilk, Episkopat Kościoła Katolickiego w Polsce w latach 1918-1939, Lublin 1992; Z. Szuba, Biskupi polscy z lat 1918-1944, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, T. 10, Warszawa 1981, s. 247-317.
- R. Czarnowski, Duszpasterstwo rodzin polskich we Francji w kontekście historyczno-pastoralnym, w: Budowanie więzi w małżeństwie i rodzinie a emigracja, red. Grażyna Koszałka, Józef Młyński, Warszawa 2018, s. 29.
- M. Brudzisz, Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji, Kraków - Lublin 2015, s. 27-30.
- S. Wilk, ll Cardinale August Hlond organizzatore della vita ecclesiastica in Polonia, w: Cardinale August J. Hlond, Primate di Polonia (1881-048). Note sul suo operato apostolico. Atti della cerata di studio, red. Stanisław Zimniak, Roma - Las 1999, s. 75-86.
- List ks. Kardynała Augusta Hlonda do Ks. arcybiskupa A. J. Nowowiejskiego w sprawie duszpasterzy dla emigracji polskiej z dnia 14 września 1928, „Miesięcznik Kościelny Płocki”, Nr 23: 1928.
- Por. R. Czarnowski, Rektor PMK ks. Aleksander Jełowicki jako mecenas kultury, tradycji oraz duszpasterstwa polskiego we Francji, w: XXXVII Sesja Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i bibliotek Polskich na zachodzie, Rzym-Warszawa 2016, s. 59-78; J. Klechta, 175 ans au service de la Polonia, Paris 2011.
- Konwencja francusko-polska odnośnie do emigracji i imigracji podpisana w Warszawie dnia 3 września 1919 r.; Konwencja francusko-polska odnoszącą się do opieki socjalnej, podpisana w Warszawie 14 października 1920 r.; Protokół odnoszący się do norm imigracji polskich robotników, podpisany w Paryżu dnia 17 września 1924 r.; Protokół normujący imigrację polskich robotników do Francji, podpisany w Paryżu dnia 3 lutego 1925 r. i w Warszawie dnia 20 lutego 1925 r. (Por. T. Chromecki, Le probléme de l’émigration polonaise en France, Paris 1929, s.188).
- Por. Les travailleurs étrangers en France, „Semaine religieuse du diocèse d'Arras, Boulogne et Saint-Omer”, No 52: 1924, s. 1086-1088.
- Oto ich krótka i dokładna treść: „Misja Polska powierzona jest polskiej prowincji Zgromadzenia Księży Misjonarzy, a siedzibą Misji jest kościół Wniebowzięcia w Paryżu. Jej członkami są: i) Rektor Misji, który jest równocześnie prefektem kościoła Wniebowzięcia [w Paryżu]. z) Pomocnicy przygodni i stali z duchowieństwa świeckiego lub zakonnego Polski według zapotrzebowania. Wszyscy podlegają rektorowi w organizacji Misji Polskiej i pracują według jego wskazówek, czy to w Paryżu czy też na prowincji. Celem Misji jest duszpasterstwo wśród polskich katolików Paryża i całej Francji. Rektor Misji Polskiej prowadzi stale: a) spis miejscowości, dworów, kopalń itd. we Francji, gdzie znajdują się Polacy, b) spis księży, którzy z diecezji polskich zgłaszają się do. duszpasterstwa we Francji. Dyrektorzy francuskich towarzystw, kopalń itd., którzy proszą o pomoc duchową dla swych robotników polskich, zgłaszają się do rektora Misji Polskiej. Najprzewielebniejsi Księża Biskupi Polski będą posyłali do Francji do pracy duszpasterskiej nad Polakami kapłanów za pośrednictwem J. Em. Ks. Kardynała Prymasa, który się w każdym wypadku porozumie poprzednio z Ks. rektorem Misji. Tak samo uprasza się Najprzewielebniejszych Księży Biskupów francuskich, aby udzielali władzy do pracy duszpasterskiej nad Polakami we Francji tylko tym kapłanom polskim, którzy są prezentowani przez rektora Misji. (Por. AAG APP III/14, k. 301-303).
- AAG APP III/14 k. 301-303; G. Garçon, Struktura Polskiej Misji Katolickiej w XX-ym wieku, w: 175 - lecie Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Akta kolokwiów, Paryż 2013, s. 48-76.
- Duszpasterstwo polskie we Francji, „Wiarus Polski”, (1923), nr 15, niedziela 8 lipca; R. Dzwonkowski, Reorganizacja Misji Polskiej w Paryżu (1919-1925), „Duszpasterz Polski Zagranicą”, R. 34:1983, s. 55-67; G. Garçon, Les catholiques polonais en France. Les années de fondation 1919-1949, Lille 2004, s. 51.
- Garçon, Les catholiques polonais, s. 51; B. Kołodziej, Opieka duszpasterska nad wychodźcami polskimi do roku 1939, Poznań 2003, s. 313-315.
- R. Dzwonkowski, Wizyty duszpasterskie biskupów polskich we Francji (1924-1939), „Studia Pelplińskie” T.15:1984, s. 169-177.
- „Polak we Francji” nr 24: 1924 s. 4
- Archiwum Polskiej Misji Katolickiej (APMK), sygn. F XII - Duszpasterstwo, jego organizacja i życie religijne wiernych w polskojęzycznych ośrodkach duszpasterskich, 1926-1993, G. Garçon, Struktura Polskiej Misji Katolickiej w XX-ym wieku, w: 175 - lecie Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Akta kolokwiów, Paryż 2033, s. 48-76.
- APMK, Akta bieżące, bez sygn.
- R. Dzwonkowski, Reorganizacja Misji Polskiej w Paryżu, 1919-1925, „Duszpasterz Polski Zagranicą”, R. 34: 1983 nr I, s. 62; B. Micewski, Geneza i działalność Misji Polskiej w Paryżu na rzecz emigracji i kraju w latach 1836-1922, „Studia Polonijne”, T. II: 1987, s. 175-203.
- A. Maluty, Początki zorganizowanej emigracji zarobkowej we Francji. Siedemdziesiąt czy pięćdziesiąt lat? „Narodowiec”, 12 (1980) Z. 16; J. Kozłowski, Tradycje westfalskie wśród wychodźstwa polskiego we Francji, „Przegląd Polonijny”, R.19: 1993 z. 1(67), s. 55-67.
- G. Mauco, Les étrangers en France, Paris 1932, s. 189.
- R. Dzwonkowski, Polonijne placówki duszpasterskie i integracja (na przykładzie Francji), „Studia Polonijne” T.6: 1983, ss. 165-179; B. Kołodziej, Opieka duszpasterska nad wychodźcami polskimi do roku 1939, Poznań 2003, s. 96-103.
- A. Baudrillart, Les évêques français en Pologne, Paris 1925, s. 5.
- R. Dzwonkowski, Współpraca polsko - francuska w organizowaniu opieki religijnej dla Polaków we Francji (1909-1939), „Studia Polonijne”, T.8: 1984, s. 139.
- M. Satora, Obraz Polski w dziennikach kardynała Alfreda Baudrillarta, „Dzieje Najnowsze”, R.47: 2015 z. 2, s. 21-32.
- R. Dzwonkowski, Życie religijne Polonii francuskiej w latach 1920-1986 jako wyraz więzi z krajem pochodzenia, „Studia Polonijne”, T.35: 1993, s. 33-44.
- R. Dzwonkowski, Polonijne placówki duszpasterskie, s.165-179.
- B. Panek, Księża polscy pracujący na placówkach duszpasterskich we Francji od 1922 r., „Saeculum Christianum: pismo historyczno-społeczne”, R.I: 1994 nr 1, s. 219-226.
- R. Dzwonkowski, Przemiany polskiej parafii w północnej Francji (1922-1972). Studium historyczno-socjologiczne parafii w Oignes, „Studia Polonijne”, T.1: 1976, s. 27-83.
- Tamże.
- R. Dzwonkowski Organizacje i struktura polskiej opieki religijnej we Francji a rozmieszczenie Polonii francuskiej 1919-1985, w: Problemy rozmieszczenia ludności pochodzenia polskiego we Francji, Łódź 1985, s. 90-110.
- M. Kłakus, Udział duszpasterzy z Górnego Śląska w życiu religijnym polskich emigrantów we Francji w okresie międzywojennym, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, T.47: 2014 z. 2, s. 316-345.
- R. Dzwonkowski, Przemiany polskiej parafii, ss. 27-83; J. Gruszyński, Integracja religijna Polaków we Francji, „Studia Polonijne”, T.4: 1981, s. 159-176.
- R. Dzwonkowski. Polskie organizacje religijne we Francji 1921-1940, „Duszpasterz Polski za Granicą” 36 (1985) nr 2, ss. 252-270; H. i J. Kudlikowscy, Przebyta droga. Działalność polskich organizacji społecznych we Francji w latach 1949-1979, Lens 1986.
- R. Dzwonkowski, Życie religijne Polonii francuskiej, s. 37; A. Paczkowski, Prasa polska we Francji (1918-1940), „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, T.8: 1969 z. 4, s. 521-536.
- Por. E. Gogolewski, Szkolnictwo polskie we Francji 1833-1990, Wrocław 1998.
Tagi
-
PUBL.: 13/10/2019
-
AKTU.: 08/11/2023
Więcej o Autorze (Autorach)
0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)
Robert Czarnowski
Copyrights
COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.