W krótkim wystąpieniu trudno szczegółowo opisać historię, stan obecny i perspektywy rozwoju bibliotek kościelnych w Polsce. Z konieczności wybrano więc tematy, które wydają się autorowi ważne i interesujące. Obraz bibliotek kościelnych w Polsce widziany jest w pewnym stopniu z perspektywy bibliotek archidiecezji krakowskiej, który to temat jest autorowi bardziej bliski i znany.

Biblioteki kościelne swoimi początkami sięgają starożytności, a w Polsce początków chrześcijaństwa^[1]. Pod pojęciem bibliotek kościelnych rozumie się na ogół „księgozbiory będące własnością Kościoła katolickiego albo innych chrześcijańskich ugrupowań religijnych lub związane z instytucjami, które są przejawem ich działalności”^[2]. Tym niemniej w niniejszym opracowaniu będzie mowa w zasadzie tylko o bibliotekach Kościoła katolickiego i instytucji z nim związanych, a także o kolekcjach dokumentów lub księgozbiorach, które trudno nazwać bibliotekami we współczesnym rozumieniu tego słowa.

W swoim rozwoju historycznym księgozbiory i biblioteki kościelne ukształtowały się w różne formy i typy. Z jednej strony można mówić o bibliotekach prywatnych i publicznych, z drugiej strony o bibliotekach przeznaczonych dla wewnętrznych potrzeb grup, zgromadzeń i instytucji religijnych oraz udostępniających zbiory szerokiemu ogółowi czytelników i wiernych, wreszcie o bibliotekach naukowych czy szkolnych. Sieć bibliotek kościelnych w Polsce tworzą między innymi biblioteki uczelni akademickich, wyższych i niższych seminariów duchownych, diecezjalne, dekanalne, parafialne, kapitulne, katedralne, kolegiackie, klasztorów i zakonów męskich i żeńskich, katolickich szkół średnich i podstawowych, archiwów i muzeów kościelnych, redakcji i wydawnictw, stowarzyszeń, organizacji i towarzystw katolickich, a w końcu prywatne księgozbiory księży i innych osób duchownych^[3].

Rys historyczny

Jak pisze ks. Marek T. Zahajakiewicz^[4], największy rozkwit bibliotek w Kościele powszechnym przypada na wieki IX do XII, kiedy to powstają biblioteki na Monte Cassino, w Bobbio, Fuldzie w opactwie Reichenau oraz Cluny. Wydaje się prawdopodobne, że w tym okresie w Polsce, po przyjęciu chrztu, zaczęły powstawać księgozbiory i biblioteki przy katedrach i ważniejszych klasztorach. Za najstarszy księgozbiór katedralny uchodzi biblioteka kapitulna w Krakowie. Biblioteka ta posiada dziś w swoich zbiorach m. in. 272 inkunabuły^[5]. Zachował się również najstarszy w Polsce biblioteczny inwentarz z 1110 r. z opisem 47 rękopisów, w większości liturgicznych^[6]. Inne najstarsze księgozbiory katedralne powstały m. in. w Gnieźnie, Poznaniu, Wrocławiu, Płocku i we Włocławku. W tym też okresie powstały biblioteki klasztorne, dla których rękopisy przygotowywano we własnych skryptoriach. Tak czynili benedyktyni w Tyńcu, na Łysej Górze, Lubiniu, kanonicy regularni w Trzemeśnie, Czerwińsku, Wrocławiu i Żaganiu, cystersi w Jędrzejowie, Mogile, Szczyrzycu, Lubiążu i Henrykowie, benedyktynki w Staniątkach, cysterski w Trzebnicy czy norbertanki w Krakowie .

W wiekach następnych dokonał się znaczny rozwój bibliotek diecezjalnych, bibliotek kolegiackich i parafialnych, a także zakonnych i klasztornych. Średniowieczne księgozbiory polskie składały się przede wszystkim z ksiąg liturgicznych, scholastycznych i kaznodziejskich. Ich głównym celem było zaspokojenie potrzeb duchowieństwa w zakresie kształcenia i pracy duszpasterskiej^[7] . Końca XIV wieku sięga historia Wydziału Teologicznego Akademii Krakowskiej i związanego z nią księgozbioru. Nieco później powstały księgozbiory i biblioteki niższych kolegiów duchowieństwa, a potem seminariów duchownych^[8].

Wiek XVI był okresem największego rozwoju bibliotek w Polsce, w tym również kościelnych, ponieważ ziemie nasze ominęły wojny. Był to okres świetności politycznej oraz złotego wieku literatury narodowej. Rozwojowi bibliotek sprzyjało wynalezienie druku, a więc zwiększenie nakładów, potanienie książki i łatwość dostępu do niej^[9]. Biblioteki zakonne posiadały często po kilka czy kilkanaście tysięcy woluminów, m. in. jezuici w Poznaniu i Krakowie (po ok. 4000 woluminów) dominikanie i franciszkanie^[10].

Obraz bibliotek parafialnych w diecezji krakowskiej u schyłku XVI wieku przedstawił Hieronim Wyczawski OFM na podstawie akt wizytacji kard. Jerzego Radziwiłła^[11]. Biblioteki istniały przy 165 spośród 528 kościołów diecezji^[12]. Najliczniejsze zbiory posiadały kościoły w Pilznie (180 woluminów), w Radomiu (165), kolegiaty w Tarnowie (120), Kielcach (110), Wislicy (99)^[13]. Spośród wizytowanych 107 plebanów 81 posiadało własne dzieła duszpasterskie, a wśród wikarych 38 na 71^[14]. Dotyczyły one Pisma Świętego, egzegezy, Ojców Kościoła, teologii, pomocy homiletycznych, prawa kanonicznego, ale również literatury świeckiej^[15]. Na przełomie średniowiecza i odrodzenia powstały też stosunkowo liczne księgozbiory prywatne biskupów i księży, najczęściej zapisywane w testamencie bibliotekom kościelnym. Warto odnotować otwarcie w 1538 r. sali bibliotecznej w klasztorze cystersów w Mogile^[16].

W Polsce przedrozbiorowej bogate zbiory biblioteczne gromadzili liczni biskupi, np. abp M. Drzewiecki, bp E. Ciołek, bp R. Tomicki, bp P.D. Wolski, bp J. Dantyszek. Bardzo bogaty księgozbiór, liczący ok. 200 000 woluminów, zgromadzili biskupi bracia Załuscy, twórcy otwartej w Warszawie w 1747 roku biblioteki do użytku publicznego^[17]. Z danych wizytacji w archidiakonacie krakowskim w latach 1747 — 1748 wynika, że na 294 parafie księgozbiory istniały w 207^[18] Okres potopu szwedzkiego, rozbiorów oraz kasaty klasztorów przyniósł zniszczenie księgozbiorów i zrujnowanie bibliotek kościelnych^[19] .

Znaczne ilości książek o tematyce teologicznej i religijnej posiadały wydziały teologiczne uniwersytetów polskich.

Od XIX wieku dużego znaczenia nabrały biblioteki seminariów duchownych, do których często włączano księgozbiory bibliotek kapitulnych, parafialnych i przykościelnych^[20] .

Warto w tym miejscu wspomnieć o roli polskiej książki drukowanej oraz o roli duchowieństwa w zachowaniu polskości w okresie zaborów, do czego można odnieść słowa Ojca Świętego Jana Pawła II, że w dokumentach pisanych, gromadzonych w księgozbiorach i bibliotekach, „żyje naród w swoich pokoleniach, w swoich doświadczeniach różnorodnych, bardzo często bolesnych”^[21].

Stan obecny

Na obecny stan bibliotek kościelnych w Polsce znaczny wpływ wywarły I i II wojna światowa oraz powojenna polityka PRL. Podstawowymi zadaniami bibliotek kościelnych jest gromadzenie literatury naukowej i popularnej z teologii, filozofii, historii Kościoła i szeroko pojętej humanistyki w celu udostępniania ich pracownikom i studentom wyższych uczelni katolickich i świeckich, księżom, zakonnikom, klerykom, członkom i pracownikom towarzystw i organizacji katolickich, uczniom i ogółowi wiernych dla ich kształcenia, doskonalenia wiedzy i życia religijnego.

Największą biblioteką katolicką w Polsce jest Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie, której zbiory liczą ponad 1.150.000 woluminów i powiększają się corocznie o ok. 20.000 woluminów^[22]. Biblioteka gromadzi literaturę z zakresu religioznawstwa, teologii chrześcijańskiej, filozofii, historii oraz innych nauk humanistycznych^[23]. Pełni ona rolę jakby centralnej biblioteki religioznawczo-teologicznej w Polsce. W różnych formach niesie pomoc innym bibliotekom kościelnym poprzez np. organizowanie kursów dla pracowników bibliotek, sympozjów naukowych i pomocy metodycznej^[24]. Biblioteka Główna KUL, jako biblioteka ogólnouczelniana, spełnia zadania naukowe, dydaktyczne i usługowe, a także koordynuje działalność bibliotek zakładowych. Zatrudnia 86 osób, w tym 5 ze stopniem naukowym doktora^[25]. W ramach Biblioteki KUL utworzono Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych, który w niedługim czasie (1957 r.) usamodzielnił się i położył bardzo duże zasługi w zakresie badania i propagowania nowoczesnych metod działalności, m. in. bibliotek kościelnych. Wydaje on czasopismo „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, którego wieloletnim i wielce zasłużonym redaktorem naczelnym był ks. prof. dr hab. Stanisław Librowski.

Biblioteka Główna Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie rozpoczęła działalność w 1954 r. Podstawą jej zbiorów były księgozbiory przejęte z Wydziałów Teologicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego i War-szawskiego^[26]. Jej struktura organizacyjna jest podobna do struktury bibliotek innych szkól wyższych, a księgozbiór liczący w 1955 r. ok. 32.000 woluminów wzrósł w 1978 r. do 130 000 woluminów, co świadczy o jej szybkim rozwoju^[27]. Na równi z innymi bibliotekami uczelnianymi stawia sobie za cel służbę polskiej . kulturze, z uwidocznieniem jej chrześcijańskiego aspektu^[28].

Biblioteka Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie nawiązuje do tradycji biblioteki Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W początkowej fazie była biblioteką Papieskiego Wydziału Teologicznego (1954-1981), przejąwszy częściowo księgozbiór Wyższego Seminarium Duchownego Archidiecezji Krakowskiej. Obecnie wraz z bibliotekami instytutowymi obsługuje trzy wydziały (Teologiczny, Filozoficzny i Historii Kościoła) PAT. Zbiory jej liczą ok. 150.000 woluminów, w tym ok. 500 rękopisów, 73 inkunabuły, ok. 5000 starodruków oraz 1200 tytułów czasopism. Biblioteka gromadzi zbiory z zakresu teologii, filozofii, historii oraz nauk pokrewnych poprzez zakupy, wymianę i otrzymywane dary. Współpracuje z bibliotekami państwowymi i kościelnymi w kraju i za granicą. Uczestniczy w staraniach nad utworzeniem zautomatyzowanej sieci bibliotek szkół wyższych Krakowa.

Duże znaczenie mają również biblioteki Papieskich Wydziałów Teologicznych w Warszawie, Poznaniu i Wrocławiu, a także Wydziału Filozoficznego Towarzystwa Jezusowego w Krakowie.

Licznymi księgozbiorami dysponują biblioteki wyższych seminariów duchownych w każdej diecezji. Po ostatniej reorganizacji struktury terytorialnej Kościoła katolickiego w Polsce (25 III 1992)^[29] nowo utworzone diecezje organizują seminaria duchowne oraz biblioteki (np. Kalisz^[30], Rzeszów, Sosnowiec). Zbiory bibliotek seminaryjnych liczą często nawet ponad 100 000 woluminów (np. Warszawa, Wrocław, Włocławek, Tarnów, Olsztyn, Sandomierz, Poznań). Do najstarszych bibliotek seminaryjnych należą biblioteki w Olsztynie (od 2. połowy XVI w.), Poznaniu (koniec XVI w.), Krakowie (1601), Gnieźnie (1603), Włocławku (1660), Warszawie (1682), Przemyślu (1687), Lublinie (1714)^[31].

Nadal istnieją, głównie jako skarbnice najcenniejszych starych druków, biblioteki kapitulne powstałe w średniowieczu^[32] .

Wiele wartościowych dzieł zachowało się w bibliotekach zakonów i klasztorów. Z jednej strony są to biblioteki zakonnych seminariów i studiów teologicznych, np. dominikanów w Krakowie i Warszawie, bernardynów, salezjanów, paulinów, misjonarzy w Krakowie, pallotynów w Ołtarzewie, redemptorystów w Tuchowie, werbistów w Pieniężnie, jezuitów w Warszawie (Bobolanum) i Krakowie; z drugiej strony — biblioteki prowincji, klasztorów i domów zakonnych, mających często wielowiekową tradycję^[33].

Liczne biblioteki istnieją w zakonach i klasztorach żeńskich. Niektóre z nich powstały w okresie od XIV do XVII wieku, np. benedyktynek w Staniątkach, klarysek w Krakowie i Starym Sączu, norbertanek w Imbramowicach już w XIV wieku^[34].

Trudno nie wspomnieć o publicznych bibliotekach diecezjalnych w Częstochowie, Przemyślu i Katowicach. Różnorodność typów bibliotek kościelnych w Polsce starano się w usystematyzowanej formie przedstawić na załączonym schemacie.

Szczególną rolę wśród bibliotek kościelnych spełniają biblioteki parafialne. Ich znaczenie podkreśla np. Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej 1972 - 1979, zalecając „aby w każdej parafii w bibliotece parafialnej były zgromadzone i udostępniane zainteresowanym najcenniejsze pozycje z zakresu teologii i filozofii chrześcijańskiej, historii i literatury”^[35].

Prowadzone badania nad bibliotekami parafialnymi i prywatnymi księgozbiorami duchowieństwa, których wyniki publikowali m. in. ks. H. Wyczawski, (dotyczące końca XVI w. w diecezji krakowskiej)^[36], ks. J. Kracik, (dotyczące XVII i XVIII w. w dekanacie Nowa Góra)^[37], ks. K. Rulka, (w XX w., w diecezji włocławskiej)^[38] oraz przeprowadzona (na przełomie 1992/1993 r.) przez autora niniejszego wystąpienia ankieta o obecnym stanie bibliotek kościelnych w archidiecezji krakowskiej, pozwalają stwierdzić, że chociaż rola i znaczenie bibliotek parafialnych w dziele ewangelizacji jest przez duchowieństwo doceniana, to jednak nie istnieją one we wszystkich parafiach oraz nie należy sądzić, że wszyscy duchowni krzątali się i krzątają nadal z pszczelą zapobiegliwością koło pomnożenia kościelnej biblioteki^[39]. Z otrzymanych ankiet wynika, że na ogół biblioteki parafialne są niewielkimi bibliotekami (kilkaset do kilkunastu tysięcy woluminów) tradycyjnego typu, gromadzącymi głównie książki, rzadziej czasopisma, niekiedy kasety wideo, płyty, kasety magnetofonowe z szeroko rozumianej tematyki teologicznej, literatury pięknej i popularnonaukowej. Liczne są księgozbiory prywatne księży proboszczów i wikariuszy, służące ich pracy duszpasterskiej i często udostępniane wiernym. Uczestnicy ankiety postulują konieczność rozwoju tych bibliotek, ich współpracy z innymi bibliotekami, a także konieczność dostosowywania się do ich nowej sytuacji polityczno-społecznej (np. katechizacja w szkole, trudności bibliotek publicznych).

Podobnej oceny można dokonać w odniesieniu do bibliotek zakonów żeńskich oraz niektórych męskich.

W czerwcu oraz we wrześniu 1991 r. w Bibliotece Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie odbyły się dwie narady poświęcone komputeryzacji polskich bibliotek kościelnych. Rezultatem tych konferencji były:

1. Wymiana doświadczeń z dotychczasowych prac nad komputeryzacją bibliotek kościelnych w różnych ośrodkach;
2. Rozpoczęcie prac nad organizacją Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES, której celem jest m. in. dążenie do stworzenia komputerowej sieci bibliotek kościelnych;
3. Uzgodnienie wymiennego formatu komputerowego opisu książek oraz zachęcanie do wykorzystywania przy komputeryzacji bibliotek kościelnych oprogramowania bibliotecznego MAK, przygotowanego przez Bibliotekę Narodową w Warszawie^[40].

Siedzibą biura FIDES jest Biblioteka Uniwersytecka KUL. Do Federacji zgłosiły akces 53 kościelne biblioteki (stan z 16 VII 1993 r.). W pracach nad automatyzacją najbardziej zaawansowane są biblioteki: KUL, Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie, Papieskiego Wydziału Teologicznego i Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego we Wrocławiu, Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, Wyższego Prymasowskiego Seminarium Duchownego w Gnieźnie, Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie, Ojców Benedyktynów w Tyńcu, Księży Jezuitów w Krakowie i Warszawie oraz Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.

Zadania i potrzeby bibliotek kościelnych

Zbliżając się do końca mojego wystąpienia, chcę prosić o pozwolenie wypowiedzenia kilku ogólnych refleksji na temat przyszłych zadań i potrzeb polskich bibliotek kościelnych.

Istnieje potrzeba zwiększenia współpracy bibliotek kościelnych między sobą, z innymi bibliotekami w kraju i za granicą.

1. Przyszły system bibliotek kościelnych w Polsce mógłby opierać się na współdziałaniu trzech sieci: naukowych bibliotek teologicznych, sieci bibliotek w poszczególnych diecezjach i bibliotek Kościołów niekatolickich. Jednostką nadrzędną, koordynującą działalność merytoryczno-organizacyjną mogłoby być Centrum Informacyjne Bibliotek Kościelnych w Polsce (Centrum Informationis pro Bibliothecis Ecclesiasticis in Polonia - CIBEP) pod patronatem Komisji Episkopatu Polski ds. Nauki Katolickiej. W przyszłości można postulować utworzenie Głównej Biblioteki Kościelnej w Polsce (Bibliotheca Ecclesiastica Principalis in Polonia - BEPP), której celem byłoby gromadzenie piśmiennictwa związanego z Kościołem i ukazującego jego wkład w naszą historię, naukę i kulturę na przestrzeni wieków.

Utworzenie sieci bibliotek w poszczególnych diecezjach pod zarządem miejscowych biskupów diecezjalnych byłoby rozwiązaniem pilnym do realizacji.

Graficzny obraz takiej - nie istniejącej jeszcze - struktury biblioteczno-informacyjnej przedstawia schemat. Propozycje powyższe dotyczą struktury funkcjonalnej a nie organizacyjnej przyszłego systemu^[41].

2. Poważnym problemem jest odpowiednia polityka gromadzenia księgozbiorów w sytuacji drogiej książki i niewystarczających funduszy. Można postulować aktywizację wymiany z innymi ośrodkami w kraju i za granicą. Niebagatelną rolę dla uzupełniania księgozbiorów bibliotecznych mają różnego rodzaju dary i legaty. Dla przykładu: na tej drodze Biblioteka PAT pozyskuje większość czasopism i znaczną ilość księgozbiorów po zmarłych osobach duchownych i świeckich.
3. Pilną potrzebą jest komputeryzacja bibliotek kościelnych oraz tworzenie podstaw zautomatyzowanej sieci tych bibliotek w Polsce. Należy dążyć do zwiększenia ilości baz danych na nośnikach komputerowych. Z jednej strony powinny powstawać własne bazy biblioteczne, z drugiej - wykorzystywane muszą być bazy zewnętrzne, np. na CD-ROM. W perspektywie należałoby zapewnić bezpośredni dostęp do baz danych (w pierwszej kolejności) w sieciach bibliotek kościelnych na Zachodzie. Wymaga to jednak dobrego przygotowania zawodowego pracowników bibliotek oraz zapewnienia odpowiedniego sprzętu i możliwości technicznych.
4. Nie należy zapominać o ujednoliceniu metod opracowania księgozbiorów, w szczególności o unifikacji formatów opisów bibliograficznych i terminologii charakteryzowania treściowego dokumentów. Pomocą dla tych prac mogłoby być przygotowanie zaleceń metodycznych, informatorów o wszystkich bibliotekach kościelnych, słowników terminologicznych itp.
5. Ważnym zadaniem jest przygotowanie bibliotekarzy dla bibliotek kościelnych w Polsce, zarówno na poziomie studiów bibliotekarskich z przeznaczeniem dla większych bibliotek teologicznych, jak i na poziomie kursów bibliotecznych dla małych bibliotek, szczególnie parafialnych.
6. Wprawdzie przygotowane są różnorodne bibliografie w zakresie nauk kościelnych, lecz odczuwa się brak pełnej polskiej bibliografii teologicznej na wzór np. bibliografii Estreichera, a także, w odpowiedniej proporcji, bibliografii dotyczącej bibliotek, archiwów i muzeów kościelnych.
7. Szczególnej troski wymagać powinna działalność bibliotek bezpośrednio związanych z wiernymi, w świetle szeroko rozumianej misji ewangelizacyjnej Kościoła. Dotyczy to przede wszystkim bibliotek parafialnych, ale również szerszego otwarcia bibliotek zakonnych, stowarzyszeń i organizacji katolickich, jak też, i to nie na końcu – prywatnych księgozbiorów duchowieństwa. Biblioteki te mogłyby w pewnym stopniu złagodzić kryzys czytelnictwa, związany z przeżywanymi obecnie w Polsce trudnościami bibliotek publicznych.
8. Środowisko bibliotekarzy polskich bibliotek kościelnych, znające najlepiej rolę książki dla rozwoju duchowego człowieka, powinno popierać i organizować akcję przekazywania książek i czasopism katolikom i Polakom w krajach Europy środkowej i wschodniej.

* * *

Z licznej literatury dotyczącej zagadnień bibliotek kościelnych odnotujmy istnienie bibliografii piśmiennictwa o polskich bibliotekach kościelnych W.A. Pabina OFM (za lata 1901-1965)^[42], R. Żmudy (za lata 1966 - 1979)^[43], zawartości czasopisma „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” (obejmującego roczniki od 1 do 60)^[44] oraz informatory ks. R. Nira^[45]. Nie sposób nie wspomnieć również o roli Ośrodka Dokumentacji Pontyfikatu Papieża Jana Pawła II w Rzymie w ożywianiu wymiany myśli i współpracy między bibliotekami w kraju i za granicą.

Dziękując za uwagę, chciałbym wyrazić nadzieję na dalszy rozwój kontaktów między bibliotekami w Polsce i bibliotekami w krajach, z których Państwo przybyliście, aby stawały się one w coraz większym stopniu — jak powiedział na otwarciu nowych pomieszczeń w Bibliotece Watykańskiej Ojciec Święty Jan Paweł II — „uprzywilejowanym punktem odniesienia i szczególnym sanktuarium nauki i mądrości”^[46].