Zarys historyczny

Początki Biblioteki Polskiej sięgają roku 1942, gdy w ówczesnym Urzędzie Oświaty i Spraw Szkolnych, poprzedza­jącym utworzenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, powstał mały księgozbiór do użytku urzędników.

W ramach działalności Funduszu Kultury Narodowej rozpoczęto ponadto gromadzenie druków polskich i Polski dotyczących, ukazujących się poza krajem. Rejestrował je już wcześniej Rocznik Bibliograficzny pod redakcją Tadeusza Sawickiego. Z jego inicja­tywy założono w grudniu 1942 r. książkę inwentarzową, której numeracja utrzymywana jest do chwili obecnej.

Nieco wcześniej z Funduszu Kultury Narodowej powstały zaczątki innego księgozbioru utworzonego z myślą o pomocy dla bibliotek krajowych. Inwentarz tego zbioru został założony przez mgr Marię Danilewiczową. Zaczęto gromadzić egzemplarze ukazu­jących się wydawnictw emigracyjnych dla Biblioteki Narodowej w Warszawie oraz niektórych bibliotek uniwersyteckich. W lipcu 1943 nastąpiło połączenie obu wymienionych zbiorów i utworzenie z nich jednej Biblioteki, której kierowniczką została mgr Maria Danilewiczowa.

W latach 1943-45 największy nacisk kładziono na gromadzenie książek dla kraju. Informowanie opinii polskiej i wolnego świata o stratach wojennych bibliotek polskich było jednym z najważniejszych zadań biblioteki.

Po cofnięciu uznania rządowi polskiemu w dniu 5 lipca 1945 r., ostatnim aktem Ministerstwa, które zakończyło swą działalność, było przekazanie zbiorów Biblioteki Polskiemu Ośrodkowi Nauko­wemu (Polish Research Centre) pod opieką Interim Treasury Committee for Polish Questions przy brytyjskim Ministerstwie Skarbu. Komitet ten, powołany do likwidacji agend rządu polskiego w Londynie, miał także za zadanie opiekowanie się potrzebami emi­gracyjnej społeczności polskiej, tj. kontynuowania działalności Biblioteki i udostępniania jej zbiorów Polakom zamieszkałym w Wielkiej Brytanii.

Bardzo ważną działalnością Interim Treasury Committee pod przewodnictwem Mr H. Eggers oraz przy udziale b. ambasadora Rzeczpospolitej Polskiej w Londynie Edwarda Raczyńskiego, była decyzja odesłania około 15 000 książek i periodyków do uniwersy­teckich bibliotek we Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku, na KUL oraz do Biblioteki Narodowej.

W dniu 1 kwietnia 1948 r. Biblioteka znana pod nazwą „The Polish Library in London”, przekształcona została, w Polish University College Library, pełniącą funkcję biblioteki uniwersy­teckiej dla wykładowców i studentów tej uczelni. Biblioteka nie straciła jednak charakteru publicznego i nadal służyła ogółowi Polaków w W. Brytanii, była w rozkwicie, zaczęła wydawać bibliografię Books in Polish, funkcjonowała bez przerwy i rozsze­rzała swą działalność.

Po wojnie stało się jasne, że większość członków Polskich Sił Zbrojnych, ich rodzin i uchodźców wojennych zdecydowała się na pozostanie poza Krajem. Wiązała się z tym intensywna nauka języka angielskiego i przygotowania do pracy zarobkowej. Potrze­by te kierowały do Biblioteki liczne rzesze Polaków szukających rady i pomocy. Największe nasilenie tych potrzeb przypada na lata 1946-48, okres masowej ewakuacji 2 Korpusu z Włoch i równie masowego napływu Polaków z Niemiec i ludności cywilnej z Afryki, Indii i Bliskiego Wschodu. Biblioteka stanęła wobec nowych zadań: dostarczania podręczników i lektury studiującym na uczelniach angielskich lub zdobywającym kwalifikacje zawodowe.

W 1953 r. władze brytyjskie postanowiły zakończyć działalność Polish University College, uważając, że spełnił on swe zadanie przygotowania członków Polskich Sił Zbrojnych do zawodów cywilnych. Nadszedł drugi kryzys w związku z likwidacją PUC-u. Za pośrednictwem Dziennika Polskiego społeczeństwo polskie zebrało wówczas 21 360 podpisów pod petycją do władz brytyj­skich w obronie Biblioteki Polskiej. Na skutek tej petycji Biblio­teka została oddana pod opiekę autonomicznego komitetu biblio­tecznego przy Polish Research Centre, powołanego za zgodą bry­tyjskiego Ministerstwa Oświaty. Warunkiem utrzymania Biblioteki było zapewnienie jej bezpłatnego lokalu przez społeczeństwo polskie. Umożliwił to PUCAL (Polish University College Associa­tion Ltd.) ofiarowując pomieszczenie w domu przy 5 Princes Gardens, Londyn SW7. W maju 1962 roku ta sama organizacja przeniosła Bibliotekę do znacznie lepszego pomieszczenia przy 9 Princes Gardens.

Specjalnie utworzony Komitet Biblioteczny, na czele z prze­wodniczącym Mr Frank Harrod, zabezpieczał kontynuację działal­ności Biblioteki już pod nazwą „The Polish Library”. W uroczy­stościach odbytych w nowym lokalu brali udział wybitni przedsta­wiciele życia politycznego, naukowego emigracji z prezydentem Augustem Zaleskim, gen. Władysławem Andersem i ambasadorem Edwardem Raczyńskim na czele. Ministry of Education przekazy­wało skromne subwencje na utrzymywanie Biblioteki.

Na Princes Gardens wypadło przeżyć Bibliotece trzeci, bardzo poważny kryzys związany z zawieszeniem subwencji rządu brytyj­skiego. Co więcej, rząd brytyjski zgłosił pretensję do tytułu własności zbiorów bibliotecznych i po raz drugi zawisła nad nimi groźba rozproszenia i zatraty. Po długich pertraktacjach, w których kluczową rolę odegrali śp. płk Stefan Zamoyski i śp. prof. Roman Wajda, stronie polskiej udało się uzyskać przeniesienie tytułu własności Biblioteki Polskiej na nowo powstały w 1965 r. Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny, z zapewnieniem moralnego opar­cia w polskich organizacjach emigracyjnych zrzeszonych w Zjed­noczeniu Polskim w Wielkiej Brytanii. Rzecznikiem społeczeństwa stała się Rada Biblioteczna, działająca do 1980 r. Pierwszym przewodniczącym Rady był, do czasu swojej śmierci w 1975 r., płk Stefan Zamoyski.

Objęcie Biblioteki Polskiej opieką przez nowo powstały Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny zamyka najtrudniejszy okres jej istnienia.

Słowa wdzięczności i pamięci należą się wszystkim pracowni­kom, a przede wszystkim jej długoletniej kierowniczce, dr Marii Danilewicz Zielińskiej, która na skutek przeniesienia się do Portugalii w 1973 r. zrezygnowała z pracy w Bibliotece. Ofiarność całego personelu, oddanego służbie polskiej książce, przyczyniła się w wielkiej mierze do przetrwania Biblioteki.

Od roku 1967 Biblioteka Polska i Centrala Bibliotek Ruchomych pozostawione są opiece Emigracji i polegają na jej hojności. Bardzo poważnym wsparciem są szczodre dotacje Fundacji z Brzezia Lanckorońskich i Fundacji Feliksa Laskiego.

Opieka POSK-u wyraża się poprzez udzielenie lokalu we włas­nym gmachu i pokrywanie deficytów, które sag rzeczy zwiększyły się od chwili cofnięcia pomocy rzędu brytyjskiego udzielanej przez kilka lat od 1967 roku za pośrednictwem School of Slavonic and East European Studies przy Uniwersytecie Londyńskim.

W ramach budżetu POSK-u Biblioteka korzysta z wpływów na Fundusz Biblioteczny oraz z wypracowanych przez siebie funduszy.

Wielkim wydarzeniem w historii Biblioteki była przeprowadzka w 1976 r. do nowego gmachu POSK-u. W maju 1977 r. nastąpiło poświęcenie przez bpa Szczepana Wesołego i uroczyste otwarcie Biblioteki w nowej siedzibie, dokonane przez Prezydenta RP dra Stanisława Ostrowskiego. Oprócz uroczystości otwarcia dla spo­łeczeństwa polskiego, organizowanego przez dra Józefa Garlińskiego, urządzono również osobno otwarcie dla gości brytyjskich ze świata nauki i kultury. Ówczesny przewodniczący Rady Biblio­tecznej, Zbigniew Mieczkowski (1975-1979), kładł specjalny na­cisk na kontakty z czynnikami obcymi, stąd jego zabiegi o artykuły i notatki o Bibliotece w prasie angielskiej oraz odwiedza­nie Biblioteki przez przedstawicieli kół rządowych, naukowych i bibliotekarskich.

Następny z kolei przewodniczący Rady Bibliotecznej, płk Witymir Bieńkowski, inicjował i zajmował się urządzaniem wy­staw obrazujących osiągnięcia kultury i nauki polskiej i ukazu­jących wkład do niej poszczególnych ziem Rzeczypospolitej (wystawa wileńska, lwowska, krakowska). Po jego śmierci w 1979 r. Rada Biblioteczna została rozwiązana uchwałą Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii, a na jej miejsce powołano do życia z ramienia POSK Komisję Biblioteczną, która działa po dzień dzisiejszy.

Profil i stan zbiorów oraz zakres działania

Zadania Biblioteki Polskiej są rozliczne i różnorodne, spełniane na trzech wzajemnie powiązanych ze sobą płaszczyznach obej­mujących Emigrację, Kraj i środowiska obce za granicą, wśród których Emigracja osiedliła się i działa. Do tych zadań należy gromadzenie wydawnictw emigracyjnych i polonijnych oraz mate­riałów dokumentujących dzieje i działalność Emigracji polskiej na świecie, prowadzenie prac bibliograficznych, zbieranie poloników zagranicznych, umożliwianie badań obcym uczonym badaczom, studentom zainteresowanym sprawami polskimi, udostępnianie materiałów potrzebnych polskim pisarzom, dziennikarzom, naukowcom i działaczom społecznym, dostarczanie lektury czy­telnikowi polskiemu, rejestrowanie osiągnięć naukowców polskich na obczyźnie, udzielanie informacji i porad w kwerendach oraz zaopatrywanie kraju w poszukiwane wydawnictwa emigracyjne i obce.

W ramach swojego profilu Biblioteka Polska gromadzi wydaw­nictwa z zakresu polskiej kultury, historii, literatury, języko­znawstwa, ekonomii, prawa, nauk politycznych i społecznych, wojskowości, geografii, folkloru, sztuki, filozofii, religii, biografii itp.

Utrzymywana jest współpraca z bibliotekami brytyjskimi i zagranicznymi, zakładami naukowymi, instytucjami rzędowymi, redakcjami czasopism, telewizję, radiem, wydawcami itp. poszu­kującymi informacji i materiałów o sprawach polskich. Biblioteka uczestniczy w systemie wypożyczeń międzybibliotecznych. Prowadzi szeroką wymianę z licznymi instytucjami w Polsce (biblio­teki uniwersyteckie, wyższe uczelnie, towarzystwa, instytuty i zakłady naukowe, muzea, stowarzyszenia, wydawnictwa itp.).

Organizacja

Biblioteka Polska formalnie i faktycznie jest własnością Polskie­go Ośrodka Społeczno-Kulturalnego i prowadzenie jej jest całko­wicie w gestii władz POSK-u. Rada POSK-u składa się z 51 osób wybieranych na walnych zebraniach członków POSK-u. Corocznie odchodzi 1/3 ogólnej ilości członków Rady (po 3-letniej kadencji) i corocznie odbywa się na nowo wybór 17 radnych, jak również przewodniczącego POSK-u. Rada z kolei corocznie wybiera Zarząd, który jest organem wykonawczym Rady. Przewodniczący Komisji Bibliotecznej, który musi być członkiem Rady, wybierany jest przez Radę, wchodzi w skład zarządu POSK-u i według zwy­czaju obejmuje równocześnie funkcję wiceprzewodniczącego POSK-u.

W skład Komisji Bibliotecznej, który podlega zatwierdzeniu przez Radę, wchodzi trzech delegatów Zjednoczenia Polskiego w W. Brytanii (niezależna opinia publiczna) oraz zaproszone osoby. Podstawą porządku i reguł funkcjonowania Biblioteki jest uchwa­lony przez Radę POSK-u statut Biblioteki Polskiej oraz odpowied­nie regulaminy. Przewodniczący Komisji Bibliotecznej w oparciu o uchwały Komisji zatwierdzone przez Zarząd POSK-u jest odpowiedzialny za całokształt pracy bibliotecznej przed Radą POSK-u w zakresie spraw administracyjnych, finansowych i personelu.

Przewodniczącymi Komisji byli kolejno: dr Marta Spohn — 1979-1982, 1988-1989; Ryszard Zakrzewski — 1982-1988; Eugenia Maresch — 1989 do chwili obecnej.

Kierownikami biblioteki byli kolejno: dr Maria Danilewicz Zielińska — 1942-1973; dr Zdzisław Jagodziński — 1973 do chwili obecnej.

Specjalne aspekty działalności Biblioteki Polskiej

Akcja wydawnicza

W okresie wojennym podjęto prace związane z gromadzeniem materiałów do bibliografii druków w języku polskim oraz dotyczą­cych Polski wydanych poza Krajem. Materiały te są stale uzupeł­niane i wydawane jako Bibliografia Emigracyjna (Bibliography of Books in Polish or relating to Poland published outside Poland since September 1st 1939) stanowiące główne wydawnictwo Biblio­teki. W trzech odbitych na powielaczu tomach znajdują się opisy 13 920 wydawnictw z lat 1939-1963. Autorką dwóch pierwszych tomów była zmarła w roku 1962 śp. mgr Janina Zabielska. Tom IV Bibliografii ukazał się już w 1985 r. i zawiera 344 pozycje (lata 1964-1967 i uzupełnienia za okres 1939-1963). W przygotowaniu są następne tomy. Od roku 1954 Biblioteka wydaje powielany kwar­talnik pt. Books in Polish (do roku 1988 pod redakcją Jadwigi Nowakowej) wyliczający nowe nabytki Biblioteki, a wśród nich nowe wydawnictwa emigracyjne. Kwartalnik ten jest abonowany przez kilkadziesiąt bibliotek światowych.

W 1962 r. Biblioteka wydała katalog czasopism polskiej prasy podziemnej z okresu 1939-1945 opracowany przez dra Garlińskiego. Jest to katalog pozycji, których nie zawiera Katalog Polskiej Prasy Konspiracyjnej 1939-1945 opracowany w Polsce przez Lucjana Dobroszyckiego. Biblioteka Polska wydała katalog czasopism (I wydanie 1964 w opracowaniu Marii Danilewiczowej i Genowefy Sadowskiej; II wydanie- 1971 w opracowaniu Marii Danilewiczowej i Barbary Jabłońskiej). W oparciu o zbiory Biblioteki Polskiej w 1964 r. ukazała się bibliografia polskich prac naukowych w językach obcych, rejestrująca ponad 4 000 pozycji, które ukazały się w latach 1939-1962. Bibliografię opracowały Maria Danilewiczowa i Jadwiga Nowa­kowa, a wydało ją Polskie Towarzystwo Naukowe w Londynie. W opracowaniu dra Z. Jagodzińskiego ukazała się Bibliografia Katyńska (The Katyń Bibliography — Books and Pamphlets), wydanie I w 1976, wydanie II w 1982 roku. W dalszym ciągu gromadzone są materiały rozszerzone obecnie o nowe pozycje wydawnicze, jak i prasowe. W 1983 roku, z okazji III Międzybibliotecznego Sympozjum zorganizowanego przez Bibliotekę Polską (w ramach Stałej Kon­ferencji Muzeów, Bibliotek i Archiwów Polskich na Zachodzie) została wydana broszura pod redakcją Ryszarda Zakrzewskiego w graficznym opracowaniu Stanisława Gliwy (bibliofilskie wydanie w nakładzie 60 egz., tłoczone ręcznie w Oficynie Stanisława Gliwy).

Biblioteka Polska zajmuje się również gromadzeniem i opraco­waniem materiałów do bibliografii Polaków w Rosji i ZSSR.

Zbiory druków i wydawnictw niezależnych i „Solidarności”

Tak się złożyło, że lata zmian w Bibliotece 1976-1977 zbiegły się w czasie z początkiem pamiętnych i ważnych w życiu narodu wydarzeń, protestów i powstania ruchu opozycyjnego, którego widomym znakiem, świadectwem i głosem było narodzenie się licznych pism i wydawnictw drukowanych poza cenzurą. Rozmno­żyły się one jeszcze więcej w okresie „Solidarności”, której ciągiem dalszym były wychodzące następnie druki „Solidarności” podziemnej i wydawnictw niezależnych. W sumie okres ten może poszczycić się setkami tytułów biuletynów, broszur i tysiącami druków ulotnych, rezolucji, protokołów i innych dokumentów różnej kategorii. Dla studiowania historii okresu i ruchu mają one ogromną wartość. Zgromadzona w Bibliotece Polskiej kolekcja jest jedną z najpoważniejszych w wolnym świecie i zawiera ponad 1 400 tytułów czasopism (koło 4 000 egz. oryginalnych), 1 400 książek i broszur oraz obszerny dział dokumentacji ruchów opozycji demokratycznej, wydawnictw poza cenzuralnych, ośrod­ków niezależnych i „Solidarności”.

Conradyści

Towarzystwo Conradowskie (UK) liczy około 210 członków. Wyłoniło się ono z zalążka polskich emigrantów, z których śp. dr Wit Tarnawski i kpt. mar. Mariusz Hrynkiewicz-Moczulski sta­nowili ostoję polskich poczynań od chwili założenia Towarzystwa po dzień dzisiejszy. W ramach działalności Międzynarodowego Instytutu Kultury Morskiej, zainicjowanego przez Polaka, śp. dra Bronisława Miazgowskiego, zamieszkałego w owym czasie w Szwajcarii, powstał Międzynarodowy Instytut Conradowski, z którego w 1973 r. wyłoniła się brytyjska filia. Przewodniczącą (Chairman) nowo powsta­łego Towarzystwa została i jest po dziś dzień Juliet McLauchlan, a pierwszym Prezesem Honorowym (President) był Philip Conrad, wnuk pisarza. W 1984 r. funkcję tę przejął dr Wit Tarnawski i piastował ją do chwili śmierci w 1988 r. Obecnie ponownie piastuje ją Philip Conrad.

W październiku 1978 Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny pod­pisał umowę z Joseph Conrad Society (UK), na podstawie której Towarzystwo otrzymało bezpłatną siedzibę w lokalu Biblioteki Polskiej na stworzenie centrum studiów conradowskich (Joseph Conrad Study Centre), gdzie rokrocznie odbywają się międzyna­rodowe zjazdy badaczy twórczości i osobowości Conrada, rekru­tujący się z kręgów naukowych, krytyków literackich, pisarzy i poetów.

Depozyty

Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny zawarł umowę ze Stefan Zamoyski Educational Fund, na mocy której cenne zbiory tej Fun­dacji zostały złożone w Bibliotece, w sali Conrada, uzyskując odpowiednią ekspozycję. Zbiory te są cennym wkładem w bogac­two zbiorów w Bibliotece Polskiej.