Skip to main content

Archiwalia i pamiątki dotyczące 2. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych gen. Andersa w zbiorach Kościoła i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie

Referat wygłoszony na XXXVI sesji Stałej Konfrencji MABPZ - Rzym 2014 r.

Archiwalia i pamiątki dotyczące 2. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych gen. Andersa w zbiorach Kościoła i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie

Referat wygłoszony na XXXVI sesji Stałej Konfrencji MABPZ - Rzym 2014 r.
1. Ogólna charakterystyka zbiorów

Najcenniejszy zbiór dokumentacji związanej z Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie znajdujący się w Archiwum Kościoła i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie związany jest z osobą bp. Józefa Gawliny, ordynariusza polowego Wojska Polskiego w latach 1933-1945, a od 1947 roku rektora kościoła polskiego w Rzymie. Od momentu rozpoczęcia formowania Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR przebywający na uchodźstwie w Wielkiej Brytanii biskup Gawlina, którego jurysdykcji podlegało duszpasterstwo Sił Zbrojnych na Zachodzie, podjął starania, aby zorganizować pracę kapelanów wojskowych w tworzących się oddziałach. Od kwietnia do października 1942 roku biskup podróżował do ZSRR i na Bliski Wschód, wizytując zarówno oddziały wojskowe, jak i obozy dla polskich cywilów. Od 3 października 1942 roku na mocy decyzji Stolicy Apostolskiej łączył uprawnienia biskupa polowego, Wizytatora Apostolskiego i ordynariusza dla uchodźców cywilnych. Zaledwie miesiąc wcześniej z rozkazu gen. Sikorskiego z ewakuowanych z terytorium radzieckiej Rosji do Iranu oddziałów Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR oraz Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie stworzona została Armia Polska na Wschodzie, z której jednostek i dowództwa został w lipcu 1943 roku sformowany 2. Korpus Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, przegrupowany najpierw do Palestyny, a następnie do Egiptu. Od jesieni 1943 r. żołnierzom ponownie towarzyszył biskup polowy, biorąc udział w zwycięskiej kampanii włoskiej, której szczególnie chwalebnym momentem było zdobycie Monte Cassino.

Działalność duszpasterska w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie została bogato udokumentowana. Spuścizna po zmarłym w 1964 roku bp. Gawlinie — wówczas już nie tylko rektorze kościoła polskiego, ale od 1949 roku także opiekunie całego wychodźstwa polskiego — stanowi obecnie część zbiorów Archiwum Kościoła i Hospicjum oznaczoną sygnaturami AJG. W zbiorze tym 31 na 56 jednostek archiwalnych, a więc ponad 55% zawiera korespondencję i dokumenty związane z Polskimi Siłami w ZSRR, Armią Polską na Wschodzie i wreszcie od momentu sformowania w 1943 roku samym 2. Korpusem. Są to archiwalia obejmujące okres od 1941 do 1946 roku, wytworzone przede wszystkim w ZSRR, na Bliskim Wschodzie, we Włoszech i w Wielkiej Brytanii. Do zadań duszpasterskich kapelanów wojskowych prócz posług religijnych i pracy nad formacją duchową szeregowych żołnierzy i korpusu oficerskiego należało również zaangażowanie w organizację edukacji i życia kulturalnego czy wreszcie koordynacja pomocy materialnej dla polskich żołnierzy i uchodźców Wszystkie te typy działalności pozostawiły istotne ślady w omawianej dokumentacji. Składają się na nią przede wszystkim: korespondencja, meldunki, rozkazy, instrukcje, sprawozdania, biuletyny okolicznościowe i wycinki prasowe.

Drugą znaczącą grupę materiałów związanych z 2. Korpusem w Zbiorach Archiwum Kościoła i Hospicjum św. Stanisława stanowi 10 jednostek archiwalnych będących częścią Archiwum Centralnego Ośrodka Duszpasterstwa Emigracyjnego działającego przy kościele św. Stanisława w latach 1948-2003. Jest to dokumentacja powojenna, dotycząca weteranów 2. Korpusu i kulty­wowania pamięci o tej formacji, zwłaszcza zaś uroczystości rocznicowych na Monte Cassino. W skład tego zbioru, oprócz korespondencji, dokumentów i publikacji okolicznościowych, wchodzą również fotografie.

Niewątpliwą wartość historyczną obu zbiorów uwypukli ich bliższa prezentacja.

2. Materiały w Archiwum bp. Józefa Gawliny — charakterystyka i wartość poznawcza.

Wojenna odyseja polskich oddziałów, zwanych potocznie „Armią Andersa”, które stały się później bazą dla sformowania 2. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych rozpoczyna się, jak wiadomo w ZSRR. Na początek warto zatem wspomnieć o dokumentach dotyczących okresu tworzenia się Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i ich ewakuacji na Bliski Wschód oraz organizacji duszpasterstwa dla polskich żołnierzy i cywilnych uchodźców. Do tej grupy archiwaliów zaliczyć można korespondencję bpa Gawliny dotyczącą problemów ze zwalnianiem księży z radzieckich więzień, materiały ilustrujące trudności związane z ewakuacją żołnierzy i cywilów z terytorium ZSRR czy rozpaczliwe listy rodzin proszących o pomoc w poszukiwaniu zaginionych bliskich. Wśród „Dokumentów organizacyjnych” duszpasterstwa zawartych w jednostce archiwalnej oznaczonej sygnaturą AJG 6 znajduje się m. in. rozkaz personalny bpa Gawliny wraz z wykazem księży kapelanów oraz, co ciekawe, protokół przyjęcia generała Andersa na łono Kościoła Katolickiego, spisany w Jangi Jul w Uzbekistanie 27 czerwca 1942 roku i podpisany zarówno przez bpa Gawlinę, jak i samego generała. Na uwagę zasługuje również teczka z zarządzeniami dotyczącymi praktycznych aspektów duszpasterstwa oznaczona sygnaturą AJG 16. Zawiera ona szczegółowe instrukcje dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych, postępowania w wypadku śmierci żołnierza na terenie bazy ewakuacyjnej, czy wreszcie rozkazy dotyczące tak różnorodnych zagadnień jak strój kapelana czy urlopy księży. Osobna teczka poświęcona jest również polskiemu cmentarzowi w irańskim Pahlevi, miejscu zgrupowania ewakuowanych z ZSRR oddziałów i cywilnych uchodźców. Oprócz zdjęć i szczegółowych planów cmentarza znaleźć w niej można listę pochowanych na nim 680 osób z podaniem stopnia wojskowego oraz daty śmierci.

Należy zaznaczyć, iż w omawianych materiałach, niejednokrotnie w obrębie tej samej jednostki archiwalnej, znajduje się dokumentacja dotycząca duszpasterstwa cywilnego i wojskowego. Wynika to nie tylko z podwójnej funkcji bp. Gawliny, ale przede wszystkim z faktu, iż to właśnie władze wojskowe starały się zapewnić cywilom, szczególnie dzieciom, właściwą opiekę i pomoc. Ogromną rolę odegrali w tej kwestii kapelani. Wymownym tego świadectwem jest jednostka archiwalna o sygnaturze AJG 3. Głównym tematem zawartych w niej raportów i sprawozdań księży jest sytuacja w sierocińcach na Bliskim Wschodzie i problem dalszej ewakuacji polskich dzieci do Indii.

Materiały dotyczące spraw personalnych kapelanów, ich sprawozdania, korespondencja nt. bieżących problemów duszpasterskich związanych z nastrojami i sytuacją materialną w wojsku stanowią trzon omawianej dokumentacji dla całego objętego nią okresu. Duża część archiwaliów dotyka problematyki żołnierskiej codzienności — pojawiają się obserwacje obyczajowe, świadectwa dotyczące życia kulturalnego, materiały związane z drukiem prasy, biuletyny, przemówienia, homilie. Osobne jednostki archiwalne obejmują materiały związane z rozmieszczeniem i funkcjonowaniem szkół Junackich na Bliskim Wschodzie (AJG 9) oraz działaniem Pomocniczej Służby Kobiet (AJG 22). Problematyka ochotniczek z tej ostatniej, popularnie nazywanych przez kolegów „Pestkami” jest zresztą stale obecna w korespondencji i sprawozdaniach kapelanów i podnoszona głównie w kontekście kwestii obyczajowych.

Charakter omawianego zbioru dobrze ilustruje jedna z najobszerniejszych jednostek oznaczona sygnaturą AJG 8 i zatytułowana „Duszpasterstwo 2. Korpusu (1944-1945)”. Warto podkreślić, iż zebrane w niej dokumenty, jak zresztą wskazują daty skrajne, dotyczą okresu już po utworzeniu 2. Korpusu i wiążą się ściśle z działalnością duszpasterską w ramach tego związku taktycznego. Teczkę otwiera rozkaz organizacyjny Korpusu, do którego załączony jest m. in. wykaz dowódców i schemat dowodzenia. Zebrane w tej jednostce korespondencja, meldunki, rozkazy i sprawozdania umożliwiają prześledzenie personaliów i rozkładu etatów kapelanów w 2. Korpusie, a także kwestii ich umundurowania, odznaczeń, urlopów, przeniesień, czy wreszcie zgonów na polu walki i odniesionych ran. Zgromadzone w omawianej teczce materiały rzucają również światło na zasadnicze problemy w pracy duszpasterskiej prowadzonej wśród żołnierzy 2. Korpusu, dostarczając wartościowego materiału do badań socjologiczno-historycznych, dotykają bowiem takich kwestii jak kondycja duchowa i moralna żołnierzy, zawierane przez nich małżeństwa, sytuacja kobiet ze Służby Pomocniczej czy wreszcie życie i zdrowie seksualne. Warto w tym kontekście wspomnieć sprawozdanie na temat stanu prac duszpasterskich w 2. Korpusie z 31 marca 1944 roku sporządzone dla ks. bpa Gawliny czy referat na temat życia seksualnego żołnierzy ubogacony wywiadami lekarskimi i zestawieniami statystycznymi autorstwa dra Kaczanowskiego, majora i Szefa Służby Zdrowia 5. Kresowej Dywizji Piechoty. W omawianych dokumentach pojawiają się także echa relacji z innymi wyznaniami m. in. telegram MON na temat przyjazdu biskupa prawosławnego Sawy oraz korespondencja dotycząca kontrowersji wokół ewentualnego towarzyszenia mu przez przedstawiciela kościoła anglikańskiego.

W kontekście samego 2. Korpusu warto wspomnieć również o świadectwach związanych z kampanią włoską. Wśród biuletynów i raportów znalazła się m. in. krótka (1,5 strony maszynopisu) relacja Szefa Duszpasterstwa 3. Dywizji Strzelców Karpackich o przebiegu zmagań o klasztor. Prawdopodobnie powstała ona w efekcie wypełnienia polecenia spisania swoich przeżyć wydanego przez biskupa Gawlinę kapelanom na odprawie po zdobyciu klasztoru. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że sam bp Gawlina na własną prośbę służył pod Monte Cassino jako kapelan liniowy. Wśród archiwaliów znajduje się również lista 960 osób poległych w trakcie działań wojennych prowadzonych w okresie od 4 lutego 1944 do 2 czerwca 1944 oraz znaczący zbiór wycinków prasowych, wśród których znajduje się między innymi wywiad z generałem Andersem zamieszczony w „Gazecie Polskiej” z 4 sierpnia 1944 oraz numer tygodnika „Parada” z 11 czerwca 1944 roku poświęcony zwycięstwu pod Monte Cassino.

3. Dokumentacja w Archiwum Centralnego Ośrodka Duszpasterstwa Emigracyjnego — kultywowanie pamięci o 2. Korpusie

W ramach zespołu archiwalnego wytworzonego przez Archiwum Centralnego Ośrodka Duszpasterstwa Emigracyjnego na szczególną uwagę zasługują materiały związane z Kołem Byłych Żołnierzy 2. Korpusu, zebrane w jednostce oznaczonej sygnaturą CODE-I-53, przede wszystkim korespondencja z lat 1983-1985. Dokumentacja ta dotyczy nie tylko Koła B. Żołnierzy 2. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, ale również Fundacji powołanej w 1983 r. przy Zakładach Naukowych w Orchard Lake, Michigan. Jej celem było upamiętnienie polskich żołnierzy walczących w bitwie pod Monte Cassino oraz setnej rocznicy istnienia polskiej placówki badawczej w Orchard Lake. Fundacja zobowiązała się do przyznawania corocznie jednego stypendium naukowego potomkom polskich żołnierzy walczących w ramach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i otoczenia troską ołtarza Matki Boskiej Kozielskiej z cudownym obrazem wykonanym przez Tadeusza Zielińskiego, jeńca obozu w Kozielsku. W omawianej jednostce archiwalnej znajduje się m. in. statut fundacji z określeniem zasad jej finansowania, a także materiały związane z obchodami 30-lecia Koła oraz 40-lecia walk pod Monte Cassino w 1984 roku.

Aż 8 jednostek archiwalnych z omawianego zespołu poświęconych jest obchodom rocznicowym na Monte Cassino, m. in. w maju 1956 roku oraz w 25. rocznicę bitwy w 1969 roku. Dominuje korespondencja dotycząca spraw organizacyjnych oraz druki okolicznościowe. Cztery jednostki zawierają dokumentację fotograficzną.

Nie ulega wątpliwości, iż ślady pamięci o 2. Korpusie, bardzo żywej wśród polskiej Emigracji na Zachodzie, rozproszone są także w innych jednostkach archiwalnych związanych z Centralnym Ośrodkiem Duszpasterstwa Emigracyjnego, ale ich odnalezienie ze względu na obfitość materiału archiwalnego wymaga jeszcze długiej i żmudnej kwerendy.

4. Pamiątki materialne związane z 2. Korpusem Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w Kościele i Hospicjum św. Stanisława w Rzymie.

W Kościele polskim znajduje się również kilka fundacji związanych z 2. Korpusem. Z pewnością warto przywołać posadzkę w zakrystii upamiętniającą formacje polskie walczące we Włoszech w czasie II wojny światowej, ufundowaną przez bpa Józefa Gawlinę ok. 1954 roku. Jest to kwadratowa, wykonana z wielobarwnego marmuru płyta o wymiarach 4 na 4 metry. W centrum kompozycji widoczny jest krzyż Monte Cassino z centralnie umieszczonym, w obwiedzionym wężykiem generalskim polu, herbem arcybiskupa Gawliny. W czterech narożach posadzki wyobrażone zostały kartusze z emblematami: 2. Korpusu, 3. Dywizji Strzelców Karpackich, 5. Kresowej Dywizji Piechoty oraz 2. Brygady Pancernej.

Kolejnym wartym wspomnienia obiektem jest marmurowa płyta poświęcona pamięci Żołnierzy Polskich poległych w czasie II wojny światowej, ufundowana w 25 lecie bitwy o Monte Cassino przez Stowarzyszenie Polskich Kombatantów i wmurowana w zewnętrzną ścianę prezbiterium kościoła, od strony dziedzińca. Autorką projektu tablicy była Elżbieta Kufirska-Zahorska. Na marmurowej płycie po prawej stronie heraldycznej wyobrażono obok polskiego orła wojskowego 15 tarcz z emblematami formacji Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, w tym 2. Korpusu oraz 3. Dywizji Strzelców Karpackich i 5. Kresowej Dywizji Piechoty; po lewej zaś m. in. Krzyż Monte Cassino1.

Kościół i Hospicjum kultywują również pamięć biskupa Józefa Gawliny. Z rzeczy osobistych, które znajdujemy w zbiorach, pozostała laska biskupia, pastorał, z którym możemy zobaczyć Arcybiskupa na wielu fotografiach z celebracji liturgicznych. W mur ogrodu Hospicjum zostało w 1967 roku wmurowane jego epitafium w formie odlewanej z brązu płyty, która u dołu zdobiona jest reliefem z wyobrażeniem bitwy o Monte Cassino.

Wśród wielu cennych naczyń liturgicznych przechowywanych w Kościele św. Stanisława znajduje się również srebrny kielich wykonany w pracowni Stefa-ni w Bolonii z przedstawieniem Matki Boskiej Częstochowskiej, św. Stanisława wskrzeszającego Piotrowina i św. Andrzeja Boboli na stopie. Na odwrocie stopy posiada: trzy rytowane emblematy formacji wojska polskiego: 2. Warszawskiej Dywizji Pancernej (ręka Syrenki z mieczem), 3. Dywizji Strzelców Karpackich (świerk), 5. Kresowej Dywizji Piechoty (żubr). W centrum krzyż jerozolimski — złocony, emaliowany z napisem Jerusalem. Jak wskazuje inskrypcja na cokoliku, kielich został ufundowany w roku 1947 przez: Ośrodki Akademickie Obozy Rozmieszczenia Demobilizacyjne 2. Polskiego Korpusu W Hołdzie Św. Stanisławowi.

Przypisy

  1. Inskrypcja:
    W Hołdzie Poległym / Na Polu Chwały Żołnierzom / Marynarzom I Lotnikom, Którzy / Życie Swe Oddali W Walce / O Wol­ność Polski Na Ziemi / Ojczystej I Poza Jej Granicami / W Latach 1939­1945, Tablicę Tę / Ufundowało W Xxv-Lecie Bitwy / O Monte Cassino Stowarzyszenie / Polskich Kombatantów / Poloniae Militibus / Qui Fortier In Caelo Terra Marique / Vitam Donarunt Ut Patriam J Vindi-Carent In Libertatem / Consociatio Militum Polonorum / Xxv Anno Expleteo Proelii Cassinensis / Hoc Monumentum Posuit

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Ks. dr Jan Antoni Główczyk

Ksiądz dr Jan Antoni Główczyk, (ur. 9 V 1957 r. w Grybowie). W 1982 r. ukończył Wyższe Seminarium Duchowne w Tarnowie. Po święceniach kapłańskich został wikariuszem parafii św. Wojciecha w Szczawni...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

Muzeum Polskie w Rapperwsilu
Schloss Rapperswil
Postfach 1251
CH-8640 Rapperswil
Schweiz

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+41 (0)55 210 18 62

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika