Skip to main content

Materiały do dziejów emigracji polskiej w zbiorach rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej

Referat wygłoszony na XX sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 1998 r

Materiały do dziejów emigracji polskiej w zbiorach rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej

Referat wygłoszony na XX sesji Stałej Konferencji MABPZ - Rapperswil 1998 r

Emigracja w jakiejś mierze zawsze była pochodną walki politycznej. Także najstarsze jej ślady zachowały się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej[1]. Jedną z pierwszych fal emigracyjnych, z 1588 r., tworzyli uchodźcy po przegranej arcyksięcia Maksymiliana pod Byczyną. Udali się oni w większości do Czech. W zbiorach rękopisów i druków Biblioteki Jagiellońskiej zachowały się okruchy źródłowe w postaci ich listów i paszkwili pisanych pod adresem zwycięskiego obozu politycznego, kierowanego przez hetmana Jana Zamoyskiego.

Czasem emigracja wynikała z zapadających wyroków banicji. Jednym z najsławniejszych banitów był Krzysztof Arciszewski. Zachował się m.in. jego list do króla Władysława IV z 1637 r.

Chęć poznania świata i poszukiwania przygód w innym otoczeniu z pewnością trudno uznać za formę emigracji. Niemniej warto zwrócić uwagę na jeden z ciekawszych pamiętników z okresu staropolskiego, spisany przez Teofila Anzelma Dzwonkowskiego już w 1820 r., ale odnoszący się do wydarzeń i wrażeń z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w., gdy jako marynarz pod holenderską banderą odbył podróż z Amsterdamu, poprzez Przylądek Dobrej Nadziei, Cejlon, Jawę, Celebes, Mauritius, Wyspę św. Heleny.

Okres upadku I Rzeczypospolitej i emigracja związana z Legionami Polskimi we Włoszech, a następnie z epopeją napoleońską, w zbiorach rękopisów jest słabo udokumentowana. Najważniejsza wydaje się spuścizna Stanisława Kirkora zawierająca fotokopie i wypisy z archiwów i bibliotek francuskich, dotyczące wojsk polskich walczących pod rozkazami Republiki Francuskiej, a następnie Napoleona Bonapartego. Do okresu napoleońskiego odnosi się m.in. rękopis z „listą imienną oficerów Pierwszej Legii Polskiej na żołdzie Rzeczypospolitej Francuskiej dnia 1 grudnia 9 r. Rzplitej, roku 1801”. Z autografów zachował się rozkaz—patent dla Leopolda Tomaszewskiego, który został mianowany porucznikiem przez Napoleona.

Z lat 1807-1808 pochodzą papiery wojskowe Andrzeja Puzyny z podpisami m.in. Burthiera i Józefa Poniatowskiego. Do dziejów tego okresu ważnym źródłem jest fragment pamiętnika z lat 1813-1815 gen. Jana Henryka Dąbrowskiego.

Dużo więcej materiałów w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej dotyczy okresu Wielkiej Emigracji. W tej grupie znajdują się m.in. papiery z teki redakcyjnej „Pielgrzyma” z 1833 r. oraz rekapitulacja dochodów i rozchodów Komitetu Narodowego Polskiego, sporządzona przez Joachima Lelewela w 1832 r. Z końca 1836 r. pochodzi rękopis zawierający wiadomości o szkołach polskich w Nancy i Orleanie. W niespełna dwa lata później powstały drobne utwory i fragmenty pism Narcyzy Żmichowskiej (pobyt we Francji w latach 1838 - 1839).

W Belgii Henryk Merzbach napisał „Pierwsze dumki młodego Polaka”, które następnie przesłał J.I. Kraszewskiemu. W Brukseli powstały pisane przez tego samego poetę „Poezje. Tytan i Arion z Koryntu”. Dwa lata pobytu w Belgii Wincentego Pola dokumentuje fragment jego korespondencji. Emigracji we Francji dotyczą papiery Waleriana Chełchowskiego — uczestnika Powstania Listopadowego i emigranta.

Kapitalnym źródłem do badań, przede wszystkim historii literatury międzypowstaniowej, są papiery Eustachego Januszkiewicza. W jego korespondencji spotykamy listy Adama Mickiewicza z lat 1836-1854, Michała Czaykowskiego, Aleksandra i Edwarda Jełowieckich, Leonarda Chodźki i Józefa Bohdana Zaleskiego. W tece papierów osobistych i korespondencji Januszkiewicza przechowywane są m.in. autografy: Adama Czartoryskiego, Konstantego Gaszyńskiego, Antoniego Góreckiego, Mickiewicza i Zaleskiego. Zbiór Januszkiewicza zawiera m.in. wiersze A. Góreckiego, kopię „Przedświtu” Zygmunta Krasińskiego przeznaczoną do druku, a sporządzoną przez Konstantego Gaszyńskiego. W tym samym zbiorze znajdują się: Joachima Lelewela „Przedmowa” napisana do przekładu francuskiego dzieła „O trzech Konstytucjach” sygnowana przez autora w Louvain 29 III 1839 r., Wincentego Pola autograf „Arabów Omaja do konia”, korespondencja i papiery dotyczące Andrzeja Towiańskiego i towiańczyków, w tym listy Andrzeja Towiańskiego do Januszkiewicza. Do dziejów towiańczyków i życia Towiańskiego nawiązują też rękopisy (z lat 18411857), które znalazły się poza spuścizną Januszkiewicza.

Do dziejów wojskowości polskiej na obczyźnie odnosi się tekst wykładu Ludwika Mierosławskiego, wygłoszonego w Paryżu w 1845 r. na kursie sztuki wojennej, zatytułowany: „Rozbiór krytyczny kampanii 1831 roku”.

Z blisko 50 tomów składa się zbiór korespondencji i rękopisów po J. B. Zaleskim. Znalazły się tam m.in. bezcenne autografy Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida, Teofila Lenartowicza. Z mickiewiczianów na uwagę zasługują listy wieszcza do J. B. Zaleskiego (lata 1835-1855), a w jednym z nich oryginał wiersza „Słowiczku mój a leć a piej”. Wśród autografów Norwida znajduje się m.in. rękopis dzieła „Assunta (czyli spojrzenie ku niebu). Poema”, z licznymi skreśleniami, poprawkami i uzupełnieniami autora, jak i fragmenty rękopisów poezji i prozy za lata 1847-1871, utworów przesyłanych przez poetę Zaleskiemu.

Godne odnotowania są również materiały i korespondencja gen. Józefa Hauke-Bosaka, a w niej listy m.in. Jarosława Dąbrowskiego, Kraszewskiego i Zaleskiego.

Z pamiętników odnoszących się do okresu po Powstaniu Styczniowym wymienić należy: Artura Wołyńskiego wspomnienia z pobytu we Francji w latach 1864-1865, dzienniki Edwarda Kaczkowskiego, pisane we Francji, a także w kraju od sierpnia 1865 do sierpnia 1868 r., wspomnienia Jana Rostworowskiego z pobytu na emigracji w Paryżu w 1865 r.

Na terenie Niemiec powstał jeden z największych zespołów rękopiśmiennych przechowywanych w Oddziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej. J. I. Kraszewski w 1863 r. wyemigrował i osiadł na stałe w Dreźnie, gdzie gromadził zbiory i archiwum, w tym ogromną korespondencję. W 1885 r. zbiory swoje przeniósł do San Remo, a wcześniej, w testamencie, sporządzonym 24 III 1883 r., zapisał swą korespondencję Bibliotece Jagiellońskiej. Od tego czasu biblioteka ta stara się gromadzić również listy oraz autografy prac Kraszewskiego, m.in. w 1986 r. zakupiono duży zbiór listów pisarza do rodziny. Do korespondentów Kraszewskiego należeli m.in. tacy przedstawiciele kultury polskiej, jak: Władysław Mickiewicz, T. Lenartowicz, Aleksander Kraushar, Karol Estreicher sen. W korespondencji znalazło się wiele autografów osób działających aktywnie na niwie niepodległościowej oraz kulturalno-naukowej, dlatego też stanowi ona prawdziwą skarbnicę wiedzy także do dziejów emigracji.

Ciekawe zapiski nie zawsze jednak muszą mieć znamienitych autorów. Takim przykładem jest pamiętnik nieznanego z imienia uchodźcy doby Powstania Listopadowego, który stał się uczestnikiem wypraw w służbie różnych państw. W 1837 r. znalazł się wśród Francuzów, którzy ruszyli do Hiszpanii, a w trzy lata później uczestniczył, również pod sztandarami francuskimi, w walkach o Algier.

W latach 1927 i 1930 biblioteka nasza wzbogaciła się o bardzo interesujące wspomnienia, pamiętniki i obserwacje płka Zygmunta Mineyki, podarowane przez wdowę po autorze Prozerpinę i córkę autora Andromachę Mineykównę[2].

Zygmunt Mineyko, uczestnik Powstania Styczniowego w Królestwie Polskim i na Litwie, zesłaniec, smak emigracyjnego chleba (Włochy, Turcja, Rumunia) poznawał jeszcze przed wybuchem irredenty. Po ucieczce z Syberii (1866 r.) udał się na obczyznę, początkowo przebywał we Francji, następnie osiadł w Grecji, która stała się jego drugą ojczyzną. Założył rodzinę, a jako absolwent Szkoły Sztabu Generalnego w Paryżu miał ułatwiony start do kariery wojskowej, m.in. został szefem sztabu inżynierii w armii greckiej. W 1914 r. był korespondentem lwowskiego „Dziennika Polskiego” w Grecji, i choć wybuch I wojny światowej przerwał jego kontakty ze Lwowem, to nie zrezygnował z odnotowywania wypadków na Bałkanach. W ten sposób powstała późniejsza dwutomowa praca „Grecja, Albania a Epir” (notatki z lat 1914-1916).

Narracja pamiętnika Mineyki sięga roku 1869. Spisany w latach 1918-1925, składa się z ośmiu tomów obejmujących: czasy pobytu w Petersburgu (18581861), m.in. w Szkole Inżynierii, ucieczkę za granicę w 1861 r., pobyt i studia w Genui (1861-1862), podróż z Genui do Konstantynopola, pobyt w Rumunii i Galicji, udział w Powstaniu Styczniowym, zesłanie na Syberii (1865-1866), ucieczkę z Syberii oraz pobyt we Francji (1866-1869), w tym studia w Szkole Sztabu Generalnego w Paryżu (1867-1868). W latach 1922-1923 napisał jeszcze „Wspomnienia z podróży [z Grecji] do Polski i wzdłuż Polski do Wilna w 1922 r.”.

„Kronika ważniejszych wypadków w Grecji, głównie politycznych pisana od dnia 3 II 1915 do 25 VI 1925 r. przez Z. Mineykę” jest bardzo interesującym i obszernym dziennikiem, składającym się aż z 42 tomów. Od 1916 do 1921 r. pisał Z. Mineyko swoistą kronikę obrazującą losy Greków w Grecji, Albanii i Azji Mniejszej w latach 1914-1915. Nosi ona tytuł „Tępienie rasy helleńskiej przez Turków”.

Emigranci polscy udawali się także za ocean. Do większych zespołów, który powstał w przeważającej swej części w Ameryce, należy Archiwum Heleny Modrzejewskiej i Karola Chłapowskiego. Sława artystki, która największe sukcesy odniosła za oceanem, odbiła się szerokim echem we wszystkich warstwach społeczeństwa polskiego w Stanach Zjednoczonych i w Europie.

W korespondencji Chłapowskich odbija się pełny obraz życia emigracji polskiej. Sprawy gospodarcze, finansowe ukazane zostały w korespondencji z Władysławem Pawlikiem z Sacramento i M. Maryańskim z Santa Maria w Kalifornii, sprawy kultury polskiej m.in. w listach z Paderewskimi i korespondencji otrzymywanej np. ze Związku Narodowego Polskiego z Minneapolis, Amatorskiego Towarzystwa Dramatycznego im. H. Modrzejewskiej, innych licznych związków i klubów polonijnych w Ameryce, dziennikarzy i artystów. Wśród listów od Polaków pisanych z Europy znajdują się autografy, m.in. Adama Asnyka, Tytusa Chałubińskiego, Karola Estreichera sen., Teofila Lenartowicza, Erazma Piltza i Aleksandra Przezdzieckiego.

W 1890 r. trafiły do Biblioteki Jagiellońskiej trzy rękopisy zawierające materiały do działalności organizacji polonijnych w Stanach Zjednoczonych, takich jak Zjednoczenie Polaków, Towarzystwo Demokratyczne. Są to uchwały z posiedzeń, statuty towarzystw i materiały działalności bieżącej. Rękopis o sygn. 4989 zawiera „Posiedzenie I—X z dnia 16 czerwca r. 1873-25 maja r. 1874 w celu obmyślania środków i sposobów ku postanowieniu w Central-Park w New York monumentu dla Tadeusza Kościuszki”.

W okresie I wojny światowej Naczelny Komitet Narodowy starał się propagować walkę Polaków o niepodległość, wysyłając do USA delegację, która dążyła do uzyskania poparcia wśród Polonii. W okresie tym działały m.in.: w Chicago — Komitet Obrony Narodowej, w Nowym Jorku — Komitet Pomocy dla Kraju Marceliny Sembrich Kochańskiej. Wiadomości o tej działalności można czerpać z korespondencji prezesa NKN Władysława L. Jaworskiego oraz Prezydium NKN. Do działalności tej odnoszą się pamiętniki Feliksa Młynarskiego i Artura W. Hausnera. Ciekawe wspomnienia zawiera pamiętnik Stanisława Kuraszkiewicza, który w 1911 r. wyemigrował przez Holandię i Anglię do USA. Po wybuchu I wojny światowej szkolił się w obozie wojskowym na terytorium Kanady, a następnie wstąpił do armii gen. Hallera.

W Stanach Zjednoczonych powstał Polski Katolicki Kościół Narodowy, którego założycielem był bp Franciszek Hodur. Do jego działalności odnosi się zbiór luźnych materiałów zebranych przez Helenę Klapę.

Emigranci polscy wyjeżdżali nie tylko do Ameryki Północnej, ale osiedlali się i w Ameryce Południowej. W XIX w. w Chile działał Ignacy Domeyko, stając się jednym z najsłynniejszych przedstawicieli nauki polskiej w Nowym Świecie. W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej znajduje się jego notatnik zawierający obserwacje sporządzone w latach 1838-1841 w Coquirunto, a także kilkadziesiąt listów, w tym ok. 20 nie publikowanych.

Emigranci polscy często kroki swe kierowali do Argentyny i Brazylii. Do naszych zbiorów trafiły wspomnienia Waleriana Czykiela, który w latach 19131924 przebywał w Brazylii. Opisał swe przygody, poszukiwanie pracy, stosunki między nowymi i starymi emigrantami, a także sytuację Polaków, którym przyszło żyć w jakże odmiennych od europejskich warunkach klimatycznych i społeczno-kulturalnych. Wspomnienia Waleriana Czykiela uzupełnia jego korespondencja, bardzo interesująca, choć fragmentaryczna, oraz dokumenty osobiste pochodzące z Brazylii.

W korespondencji Stanisława Kota znajdują się listy Teodora Parnickiego, pisarza, który w latach 1944-1945 był attaché kulturalnym ambasady polskiej w Meksyku i pozostał w tym kraju aż do końca lat sześćdziesiątych. Parnicki opisał przeszkody w twórczej aktywności wynikające z oddalenia od ojczyzny.

Kilkadziesiąt rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej związanych jest z życiem emigracji w Szwajcarii. Najliczniej reprezentowane są materiały z okresu I i II wojny światowej. Ale są i materiały wcześniejsze. W latach 1839-1847 pobierał nauki we Fryburgu Stanisław Mieroszowski. Pobyt ten dokumentują świadectwa szkolne ze szwajcarskiego okresu jego życia.

Ciekawie prezentuje się korespondencja i autografy pozostałe po zmarłym w Szwajcarii muzyku Władysławie Górskim. Są wśród nich m.in. listy Tomasza Zana, Antoniego Edwarda Odyńca, Kraszewskiego (reszta zbiorów po Górskim nadal znajduje się w Bibliotece Konserwatorium w Lozannie).

W Zurychu powstał w 1865 r. poemat „Nawróceni”, napisany przez Karola Pieńkowskiego. W tym samym co poemat rękopisie znajdują się materiały dotyczące kwesty na wsparcie Muzeum Rapperswilskiego w latach 1876-1878. W Lucernie w październiku 1886 r. Kraszewski zakończył „Bezimienną powieść”, której autograf znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Szwajcarię widzianą oczyma Polaka przedstawił we wspomnieniach z podróży w 1905 r. Michał Koy. Jeden z rękopisów zawiera materiały „do sprawy między emigrantami polskimi w Genewie St. Patkiem a Gostkowskim”.

Biblioteka Jagiellońska posiada też egzemplarz autoryzowanej pracy, korzystającego również ze szwajcarskiej gościny, pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza „Usine hydroelectrique Szczawnica — Jazowsko. Raport technique Zurych 30 VII 1911” (również w wersji niemieckiej).

Ostatnie dwa lata życia spędził w Szwajcarii Henryk Sienkiewicz. Z tego okresu pochodzi część jego rękopisów i korespondencji. Biblioteka Jagiellońska posiada siedem listów i telegram Sienkiewicza do redakcji „Głosu Narodu” w Krakowie z lat 1915-1916 w sprawie pomocy ofiarom wojny oraz depeszę z opisem pogrzebu pisarza w Vevey. W innym rękopisie znajduje się list Sienkiewicza do Gabrieli Zakrzeńskiej (1915 r.).

W papierach J. M. Gniewosza znajdują się materiały dotyczące Biblioteki Polskiej w Rapperswilu.

Z okresu II wojny światowej pochodzą materiały prof. Adama Vetulaniego, a wśród nich dane do jego działalności w Rumunii, a następnie świetnie przebiegającej akcji oświatowej wśród żołnierzy polskich internowanych w Szwajcarii.

Spośród materiałów rękopiśmiennych dotyczących Polaków w Rosji carskiej i ZSRR największą grupę stanowią pamiętniki i wspomnienia oraz akta urzędowe.

Przykładowo można wymienić: akta dotyczące biskupa Kajetana Ignacego Sołtyka (materiały do uwięzienia i następnie ubezwłasnowolnienia z lat 17671768 i 1782); akta rosyjskiej komisji śledczej w sprawie ucieczki z zesłania na Kamczatce Maurycego Beniowskiego w 1771 r. Losy polskich zesłańców na Syberię po Powstaniu Listopadowym ukazane są m.in. w pamiętnikach Antoniego Pawszy i w listach Henryka Rychłowskiego z zesłania na Syberię z lat 18321842.

Czasy Powstania Styczniowego i lat następujących opisane zostały we wspomnieniach Edmunda M. Wierusz-Kowalskiego (powstanie i zesłanie do Korsunia), sybiraka (do 1898 r.) Apolinarego Giedgarda. Do Powstania Styczniowego oraz okresu zesłania w Permie nawiązują wspomnienia Romualda Wilusza.

Ważnym źródłem do badań losów zesłańców syberyjskich jest rękopis zawierający dwa spisy zesłańców przebywających w latach siedemdziesiątych XIX w. w Ussolu (221 nazwisk) oraz Irkucku (45 nazwisk), z podaniem nazwiska, zawodu, prowincji względnie miejsca pochodzenia zesłańca.

Wśród innych pamiętników zesłańców warto wymienić Ludwika Żytyńskiego „Wspomnienia z dziewięciu lat więzienia i Syberii”, syberyjski pamiętnik Józefa Bogusławskiego, wspomnienia Zofii z Grabskich Kirkor-Kiedroniowej, a w nich wiadomości z pobytu na zesłaniu w Permie w latach 1894-1896, pamiętniki Augusta A. Jastrzębca Puzdrowskiego. W papierach Adama Szymańskiego znajdują się m.in. wspomnienia z zesłania z lat 1878-1879 oraz sporządzony przez Szymańskiego „Spis imienny Polaków zesłanych do guberni irkuckiej, tzw. politycznych zesłańców”.

Interesujące są listy zesłańców—unitów z diecezji chełmskiej skazanych na pobyt w guberni orenburskiej, zebrane przez ks. Władysława Chotkowskiego, głównie pisanych do niego w latach 1888-1914. Stanowią one także źródło do badań religioznawczych i wzajemnego oddziaływania katolicyzmu i prawosławia.

Ważnym źródłem do badań losów Polaków w imperium rosyjskim jest korespondencja Benedykta Tadeusza Dybowskiego. W korespondencji tej znalazły się listy Polaków z Syberii, Kazania, Kijowa, Baku, Dorpatu i Petersburga.

Interesująco prezentuje się korespondencja i pamiętniki Jerzego Landego, syna inżyniera budującego Kolej Wschodnio-Doniecką, ucznia gimnazjum w Carycynie, późniejszego wykładowcy i profesora teorii prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Losy Polaków podczas I wojny światowej i rewolucji w Rosji opisane są na kartach pamiętników i wspomnień polskich uczestników tych wydarzeń. Interesujące są przede wszystkim pamiętniki Jerzego Osmołowskiego odnoszące się do służby w wojsku rosyjskim, uczestnictwa w wydarzeniach rewolucji lutowej i październikowej w Piotrogrodzie oraz aktywnego udziału w pracach Rady Żołnierskich i Robotniczych Delegatów w Kiszyniowie (był jej członkiem) oraz Andrzeja Brochockiego „Na przełomie dwóch epok. Zapiski obszarnika”. W tych ostatnich autor przedstawił wydarzenia, jakich był świadkiem podczas studiów na Wydziale Rolnym Politechniki w Rydze i Moskwie, służby ochotniczej w armii carskiej. Opisał również służbę w I Polskim Korpusie Wojskowym w Rosji.

Pobyt Polaków w rosyjskich obozach jenieckich opisali w pamiętnikach: Tadeusz Fabiański, Andrzej Wiatr i Alfons Stronczak. Ten ostatni przedstawił także swoją działalność na stanowisku komendanta punktu zbornego wojsk polskich w Kraju Zabajkalskim (w Czycie) w latach 1918-1919.

Do spraw organizacji i służby polskiego wojska na terenie Rosji i Syberii nawiązują dzienniki Józefa N. Kożuchowskiego, działacza politycznego, współorganizatora polskich oddziałów wojskowych w Rosji, oraz dokumenty wojskowe por. Kazimierza Załuskiego z czasów służby w jednostkach polskich sił zbrojnych na Syberii w latach 1918-1919.

Niezwykle interesujące materiały zawiera rękopiśmienna spuścizna Aleksandra Lednickiego, adwokata i polityka, przewodniczącego Rady Zjazdów Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny, prezesa Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego, następnie Przedstawiciela Rady Regencyjnej w Rosji Radzieckiej. Wśród tych materiałów należy wyróżnić fragmenty pamiętników z lat 1905-1908[3], korespondencję, prace historyczne dotyczące wkładu Polaków z byłego zaboru rosyjskiego w dzieło odbudowy państwowości polskiej oraz fragmenty Archiwum Przedstawicielstwa Rady Regencyjnej w Rosji.

Działalność niepodległościowa Polaków we Włoszech w okresie I wojny światowej jest stosunkowo słabo znana. Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej o sygn. 8895 zawiera materiały związane z organizacją Wojska Polskiego we Włoszech w latach 1918-1919, a w nich papiery dotyczące działalności obozów wojskowych w Italii, Mariana Dienstl Dąbrowy. Zachowały się jego raporty do szefa Misji Wojskowej Polsko-Francuskiej, Leona Radziwiłła i bruliony raportów do gen. Józefa Hallera. Z innych materiałów odnoszących się do wojska polskiego we Włoszech trzeba wymienić: „Wykaz oficerów pracujących nad organizacją Wojska Polskiego w obozie Mendria”, materiały o działalności polsko-włoskich i włoskich towarzystw na rzecz pomocy Polakom dotkniętym skutkami wojny światowej.

W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej znajdują się też ciekawe materiały poświęcone dziejom polskiej emigracji w Czechosłowacji i walkom o kształt południowej granicy państwa, a dotyczące Spisza, Orawy i Śląska Cieszyńskiego (1918-1920). Zachowały się m.in. papiery Komitetu Narodowego Obrony Kresów Południowych. W spuściźnie Władysława Semkowicza znajduje się korespondencja na temat pogranicza polsko-czechosłowackiego i wzajemnych stosunków w latach 1920-1939, a także materiały do działalności Komitetu.

Pokaźna ilość materiałów pochodzi ze Śląska Cieszyńskiego i odnosi się do życia Polonii w Czechosłowacji, przede wszystkim jednak do terenów Śląska Cieszyńskiego. Do dziejów szkolnictwa polskiego na Śląsku Cieszyńskim nawiązują papiery podarowane przez Józefa Ondrusza. W spuściznach slawisty Tadeusza Stanisława Grabowskiego oraz pisarza Jana Wiktora znajdują się materiały do stosunków polsko-czechosłowackich oraz rękopisy związane z Polakami mieszkającymi w Czechosłowacji.

Przegrana wojna obronna we wrześniu 1939 r. rzuciła niezliczone rzesze Polaków na emigrację, zmusiła też do prowadzenia walki z oddalenia. Z tego okresu pochodzi fragment archiwum redakcji „Robotnika” wydawanego w Londynie w latach 1941-1942, kserokopie dokumentów angielskich odnoszących się do katastrofy gibraltarskiej, w której 4 VII 1943 r. zginął Władysław Sikorski, zawierające materiały dowodowe zgromadzone przez angielską wojskową komisję śledczą badającą przyczyny katastrofy.

Z listów Weroniki i Maurycego Weleżyńskich do Eugeniusza Romera dowiadujemy się o życiu emigracji polskiej w Anglii i Szkocji od 1947 do 1948 r. Wyjątkowo interesujące są wiadomości przekazywane Romerowi odnoszące się do szkolnictwa średniego w Anglii, ze szczególnym uwzględnieniem udziału w nim Polek.

Z innych materiałów rękopiśmiennych związanych z życiem emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii należy wymienić pamiętnik płka lotnictwa Jana Białego „Moje wspomnienia lotnicze i nie tylko lotnicze”, pamiętnik Wacława Subotkina „Z Warszawy przez Anglię do Szczecina” oraz przekazane przez tego ostatniego rękopisy i maszynopisy papierów związanych z osobą gen. Ludomira Rayskiego.

Wśród nich znalazł się fragment korespondencji L. Rayskiego w sprawie odpowiedzialności tegoż za stan lotnictwa polskiego przed 1939 r.; korespondentem Rayskiego był m.in. gen. Ludwik Kmicic-Skrzyński.

Do działalności emigracji wojskowej w Londynie nawiązują papiery odnoszące się do powojennych losów żołnierzy 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich. Materiały te obrazują łączność byłych żołnierzy pułku przebywających w kraju z kolegami rozrzuconymi po całym świecie (w nich dokumentacja światowego zjazdu kawalerii, który odbył się w Londynie w 1971 r.).

Proweniencję londyńską ma również archiwum rodziny Janotów Bzowskich przekazane Bibliotece Jagiellońskiej przez mieszkającego w Anglii Zdzisława Janotę Bzowskiego. Do najciekawszych rękopisów w tym zespole należy dziennik Jerzego Janoty Bzowskiego, kapitana—lotnika poległego w akcji bombardowania Bredy 14 VII 1941 r. Zapiski w dzienniku odnoszą się do służby w lotnictwie polskim, francuskim i w polskim Dywizjonie 305 w Wielkiej Brytanii.

W Anglii powstała praca gen. Romana Abrahama „O honor mogiły żołnierskiej”. Ten sam generał wygłosił w Londynie przemówienie w 1971 r. w rocznicę wybuchu wojny polsko-niemieckiej, którego treść znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej.

Do Biblioteki Jagiellońskiej w latach osiemdziesiątych trafiły trzy spuścizny, które powstały w Wielkiej Brytanii: Stanisława Kirkora, Marka Wajsbluma i Stanisława Kota. S. Kirkor, badacz dziejów Polski w epoce Napoleona, zgromadził bogaty wybór kopii z archiwaliów francuskich dotyczących Polaków. Kopie materiałów źródłowych pochodzą przede wszystkim z Service Historique de 1’Armée w Vincennes oraz Archives Nationales w Paryżu. W spuściźnie Stanisława Kirkora znajdują się ponadto autoryzowane maszynopisy prac historycznych oraz korespondencja naukowa zarówno z badaczami w kraju, jak i na emigracji.

Fragment papierów Marka Wajsbluma, historyka reformacji, został przekazany Bibliotece Jagiellońskiej przez jego żonę Sidonię, z inicjatywy polonofila, prof. Uniwersytetu w Toronto Petera Brocka. W okresie pobytu na emigracji w Anglii, po zakończeniu II wojny, Wajsblum bardzo aktywnie działał na niwie propagowania esperanto. W 1953 r. przebywał na Islandii, co zaowocowało obszernym artykułem na temat stosunków polsko-islandzkich oraz zebraniem obfitych, a nie wykorzystanych w pracach drukowanych materiałów na temat historii i kultury Islandii. W przekazanej do Biblioteki Jagiellońskiej korespondencji Wajsbluma znajdują się listy Polaków przebywających na emigracji po zakończeniu II wojny (m.in. Stanisław Kot, Wiktor Weintraub) oraz polonofilów jak Peter Brock. W materiałach tych znajduje się wiele przekazów o codziennym życiu emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii po zakończeniu II wojny światowej, w tym także pochodzenia żydowskiego. Wajsblum w jednym z listów do Kota napisał: „[...] nie widzę, by getto angielskie miało być względniejsze dla Polaka, niż polskie dla Żyda”[4].

Do Biblioteki Jagiellońskiej trafiła część spuścizny Kota. Obejmuje ona zasadniczo część naukową jego działalności, choć są i materiały dotyczące działalności politycznej. W 1941 r. Kot został ambasadorem RP w ZSRR. Z tego okresu pochodzą wypisy i notatki do książek „Listy z Rosji do gen. Sikorskiego” i „Rozmowy z Kremlem”. W spuściźnie zachowały się fotografie z pobytu gen. Sikorskiego w ZSRR oraz inspekcji przeprowadzonej przez Kota w obozach dla uchodźców w Iranie.

Ważną pozycją w spuściźnie Kota są materiały do jego działalności w Palestynie na stanowisku ministra stanu dla spraw polskich na Bliskim Wschodzie. W latach 1945-1949 Kot pełnił obowiązki ambasadora polskiego w Rzymie, co również znajduje odbicie w jego papierach w postaci materiałów o współpracy kulturalnej polsko-włoskiej. Sytuację w ambasadzie polskiej za urzędowania Kota doskonale obrazuje korespondencja między pisarzami Romanem Brandstaetterem i Janem Wiktorem. Po rezygnacji z pełnienia funkcji ambasadora Kot pozostał na emigracji. Był przedstawicielem tzw. Zielonej Międzynarodówki, a badania naukowe prowadził dzięki nieregularnemu stypendium, które otrzymywał z Fundacji Rockefellera. Korespondencja Kota obejmuje szeroki wybór autografów, w których znajduje odbicie życie naukowej emigracji polskiej. Z emigracyjnego okresu życia Kota pozostały w jego spuściźnie rękopisy i materiały do prac wykonanych w tym okresie.

W 1993 r. do Biblioteki Jagiellońskiej trafiły materiały podarowane przez Józefa Klinka, dotyczące działań Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich z lat 1941-1945. Wśród nich znajdują się meldunki, rozkazy, sprawozdania, imienne listy oficerów i żołnierzy Brygady, a także pamiętnik Zbigniewa Klinka „Zostaliście skazani na przesiedlenie. Pamiętnik z deportacji do Kazachstanu 13 IV 1940-14 IV 1942”, dokumenty sowieckie związane z jego zwolnieniem, pięć zeszytów z pamiętnikiem z kampanii włoskiej 1943-1946 oraz gazetka z Egiptu i z Jerozolimy z 1944 i in. materiały z tego okresu. Ponadto w zbiorze znajdują się sprawozdania z obchodów rocznic obrony Tobruku, wyzwolenia Ankony. Niezwykle cenny jest film wykonany przez por. T. Sawickiego w maju 1944 r. pod Monte Cassino.

W ostatnich latach do Biblioteki Jagiellońskiej trafia coraz więcej materiałów od emigrantów polskich pozostałych na obczyźnie po 1939 r. Przykładem tego są np. papiery Zygmunta Klemensiewicza i Ignacego Wieniewskiego. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej są bardzo różnorodne, można w nich znaleźć wiele cennych materiałów, które niejednokrotnie uzupełniają źródła przechowywane. w innych bibliotekach i archiwach.

FOTO: Biblioteka Jagiellońska →

Przypisy

[1] Artykuł wykorzystuje dane kartoteki rękopisów poloników i dotyczących emigracji polskiej (w układzie geograficznym wg państw), sporządzonej przez Zbigniewa Kozińskiego i Zdzisława Pietrzyka i będącej w ich posiadaniu. Zob. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Rękopisy [w:] Zbiory i prace polonijne Biblioteki Jagiellońskiej oraz wybranych bibliotek instytutowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Informator, Warszawa 1997, s. 26-38.

[2] J. Zdrada, Zygmunt Mineyko, patriota polski i grecki, Kraków 1984.

[3] Pamiętniki Aleksandra Lednickiego, oprac. Z. Koziński, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, t. 41, 1991, s. 147-189; A. Lednicki, Pamiętnik 1914-1918, oprac. Z. Koziński, Kraków 1994.

[4] M. Wajsblum, „Zawsze byłem Żydem dla Polaków i Polakiem dla Żydów”. Listy Marka Wajsbluma do Stanisława Kota z lat 1927-1961, oprac. Z. Koziński, Z. Pietrzyk, Kraków 1996, s. 75.

Tagi

Więcej o Autorze (Autorach)

0raz Pozostałe Publikacje tego Autora (ów)

Zdzisław Pietrzyk

Prof. Zdzisław Pietrzyk (ur. 1957 w Ostrowcu Świętokrzyskim) – polski historyk, dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej od 2003 r. Jest absolwentem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach, doktorantem W...

Copyrights

COPYRIGHTS©: STAŁA KONFERENCJA MUZEÓW, ARCHIWÓW I BIBLIOTEK POLSKICH NA ZACHODZIE
CAŁOŚĆ LUB POSZCZEGÓLNE FRAGMENTY POWYŻSZEGO TEKSTU MOGĄ ZOSTAĆ UŻYTE BEZPŁATNIE PRZEZ OSOBY TRZECIE, POD WARUNKIEM PODANIA AUTORA, TYTUŁU I ŹRÓDŁA POCHODZENIA. AUTOR NIE PONOSI ŻADNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA NIEZGODNE Z PRAWEM UŻYCIE POWYŻSZEGO TEKSTU (LUB JEGO FRAGMENTÓW) PRZEZ OSOBY TRZECIE.

Stała Konferencja Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie | MABPZ

Stała Konferencja
Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie

Sekretariat

The Polish Museum of America
Muzeum Polskie w Ameryce
984 N. Milwaukee Ave.
Chicago, IL. 60642
USA

Kontakt

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
+1-773-384-3352 [ext. 2111]

UWAGA

Z Sekretariatem MABPZ
prosimy kontaktować się tylko w kwestiach dotyczących Konferencji.

Niniejszy portal internetowy Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie (MABPZ) został zainicjowany i był prowadzony do 2018 roku przez pracowników Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie i Biblioteki im. Wandy Stachiewicz.
www.polishinstitute.org

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
www.mkidn.gov.pl

Przy współpracy z Fundacją Silva Rerum Polonarum z Częstochowy
www.fundacjasrp.pl

Od 2020 r., projekt finansowany jest ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego; dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą - Polonika
www.polonika.pl

Deklaracja dostępności strony internetowej
Deklaracja PDF pobierz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Fundacja Silva Rerum Polonarum Częstochowa
Instytut Polonika