W ciągu ostatnich dwu wieków niewiele było lat, które narodowi polskiemu pozwoliły cieszyć się wolnością, zarówno polityczną, jak i duchową. Utrata suwerenności państwowej, rozbiory, represje i przymus ekonomiczny, podejmowane próby odnalezienia ziemi gościnnej, gdzie można by tworzyć, pracować i działać, również na rzecz odzyskania niepodległości, rozproszyły Polaków po całym świecie. W efekcie nie można zbudować pełnego obrazu historii Polski, zacieśniając narrację tylko do obrębu historycznie pojmowanego obszaru narodowego. Dzieje emigracji i Polonii są nierozerwalną jej częścią. Niestety, prac naukowych o tak zintegrowanym polu badawczym jest ciągle niezwykle mało. Jest to swoista zaległość, narosła zwłaszcza po II wojnie światowej, gdy wielu tematów nie dało się rzetelnie podejmować. Do tego kręgu należał znaczny obszar problemów związanych z losami Polonii, zwłaszcza jej dziejami politycznymi.

Ta publikacja powstała właśnie z intencją nadrobienia straconego dystansu, przyspieszenia i ułatwienia badań. Podejmuje próbę podsumowania dotychczasowego stanu wiedzy, prezentuje instytucje zarówno gromadzące zasoby archiwalne i biblioteczne, jak i organizujące badania naukowe. Omawia bazę źródłową. Jednocześnie stawia kolejne pytania, także i te, na które dzisiaj nie ma jeszcze odpowiedzi. Zasadnicza przyczyna niemożności wyczerpania tematu wynika z rozproszenia ludzi, ośrodków życia Polonii, badań, materiałów archiwalnych. Można stwierdzić, że ciągle jesteśmy na wstępnym etapie gromadzenia danych.

Mamy nadzieję, że dzięki ścisłej współpracy instytucji krajowych i polonijnych z czasem zakres tej wiedzy będzie się poszerzał i że stanie się to m.in. na skutek docierania do kolejnych ludzi i zbiorów. Dopiero moment, w którym zakończony zostanie proces rejestracji zasobów odzwierciedlających różne aspekty życia na wygnaniu, wyznaczy kres etapu początkowego prac. W kolejnych stadiach będzie można w sposób bardziej pełny, pozwalający na wyczerpanie podstaw źródłowych, przystąpić do rozwoju badań naukowych, nie tylko zresztą historycznych.

Publikacja ta jest przykładem tak właśnie pojętej współpracy między polonijnymi i krajowymi instytucjami archiwalnymi i bibliotecznymi; jest plonem sesji naukowej zorganizowanej przez Stałą Konferencję Muzeów, Bibliotek i Archiwów Polskich na Zachodzie w Rapperswilu, w dniach 4-5 września 1998 r.

Gospodarzem i pomysłodawcą sesji był dyrektor Muzeum Polskiego w Rapperswilu, Janusz Morkowski. Na jego zaproszenie, oprócz członków Stałej Konferencji, pozytywnie odpowiedzieli przedstawiciele krajowych placówek badawczych, archiwów i bibliotek. Referaty przedstawione na sesji stanowią zasadniczy zrąb książki. W celu uzupełnienia wątków, które pojawiły się jedynie w dyskusji, zamówiono artykuły dodatkowe, poświęcone zbiorom Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki XX Czartoryskich w Krakowie, Biblioteki Polskiej w Paryżu oraz tym zasobom Rozgłośni Polskiej Radia „Wolna Europa", których kopie przekazane zostały do Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie. Przegląd badań uzupełniono tekstem poświęconym historiografii na temat polskiej emigracji politycznej po II wojnie światowej.

Dania Nałęcz