Z miłości szczerej mojego narodu i gorącego żądania, aby Ustanowienie moje coraz się na tern obfitszą korzyść krzewiło; w ufności, że zacni współrodacy na nie się obojętnymi nie pokażą; w celu ułatwienia każdemu do przysług ojczyźnie sposobności, na koniec w pochlebnym widoku przemienienia prywatnego przedsięwzięcia w powszechne dzieło, ponawiam na mocy §10 głównej ustawy, uroczyste oświadczenie moje, owszem w niniejszą dodatkową ustawę wciągam, iż każdemu wolno zostaje przedmioty naukowe, jakieby mu się podobało, w składzie Bibljoteki umieszczać, i te z wdzięcznością przyjmowane, oraz z zapewnieniem czyniący, ojczyźnie i naukom ofiary, całej chwały, wiernie dochowywane będą.

Akt dodatkowy do Ustawy fundacyjnej, Wiedeń 15 stycznia 1824, §10

Twórcą Ossolineum był hrabia Józef Maksymilian Ossoliński (1748-1826), historyk i historyk literatury, tłumacz i bibliofil, od 1793 żyjący i działający poza ziemiami polskimi, w Wiedniu, gdzie od 1809 pełnił funkcję prefekta Nadwornej Biblioteki Cesarskiej[1].

To tu zaczął gromadzić prywatną bibliotekę, poszerzoną o zbiory rodzinne, której najważniejszą częścią były z czasem wszelkie polonika rękopiśmienne i drukowane. Tu też powziął zamiar przekazania zgromadzonych zbiorów narodowi polskiemu[2], a pierwszy projekt organizacyjny powstał już w 1804 r.[3] Starania Ossolińskiego uwieńczone zostały 4 VI 1817 zatwierdzeniem przez cesarza Franciszka I aktu fundacyjnego — „Ustanowienia familijnego Biblioteki Publicznej pod imieniem Ossolińskich we Lwowie”. W zapisach tego aktu, uzupełnionego „Układem hr. Ossolińskiego z JO. Xięciem Henrykiem Lubomirskim” z 27 XII 1823 i „Aktem dodatkowym do Ustawy Fundacyjnej” z 15 I 1824, zawarte zostały najważniejsze zasady działalności Zakładu Narodowego.

Idea Ossolineum wpisywała się w roku 1817 w szerszą działalność Polaków tego czasu dla ratowania „pamiątek dziejów ojczystych”. Pamiętano o ideach braci Józefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich, a przede wszystkim o losie, który spotkał ich najważniejsze dzieło — Bibliotekę Rzeczpospolitej Załuskich zwaną, wywiezioną do Rosji po powstaniu kościuszkowskim. Modne w czasach oświecenia, szczególnie wśród arystokracji i bogatego ziemiaństwa, kolekcjonerstwo, wyraźnie ukierunkowano na gromadzenie dorobku polskiej literatury, kultury i nauki, co zaowocowało powstaniem, w ciągu wieku XIX na ziemiach polskich, wielu instytucji bibliotecznych i muzealnych.

Już w 1811 w Warszawie (zabór rosyjski) powstała Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, w 1829 w Poznaniu (zabór pruski) Biblioteka Raczyńskich, a w 1874 w Krakowie (zabór austriacki) emigrant z Francji, książę Władysław Czartoryski, scalając rozproszone zbiory rodzinne, utworzył Bibliotekę i Muzeum Książąt Czartoryskich. Na tle tych i wielu innych powstających wówczas instytucji, inicjatywa J. M. Ossolińskiego była prekursorska i wyjątkowa. Koncepcja „Biblioteki Publicznej pod im. Ossolińskich” obejmowała bowiem nie tylko bibliotekę, ale też zbiory muzealne, towarzystwo naukowe, w którym prowadzono by badania literackie i historyczne, własną drukarnię oraz czasopismo naukowe. Ossoliński, którego własna biblioteka, jeszcze w Wiedniu, powiększała się także dzięki darom zaprzyjaźnionych bibliofili (Tadeusza Czackiego, Michała Juszyńskiego, Antoniego Stadnickiego czy Józefa Ksawerego Kuropatnickiego), zarówno w ustawie fundacyjnej, jak i w cytowanym na początku akcie dodatkowym, założył, że zbiory Biblioteki wzbogacać się będą dzięki darom. Nie pomylił się Fundator, bo, jak pisał J. A. Kosiński „historia Ossolineum to pięknymi zgłoskami zapisane karty z dziejów ofiarności narodowej[4].

Potwierdzają to m. in. zapisy „Pamiętnika darów obywatelskich dla księgozbioru narodowego” z lat 1817-1848[5], prowadzonego zgodnie z postanowieniami założyciela Zakładu, „Spisy darów oraz ich dawców” publikowane w numerach czasopism ossolińskich z lat 1828-69, „Zdania sprawy z czynności Zakładu naukowego imienia Ossolińskich” (1843-1848), „Sprawozdania z czynności Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich” (1851-1912). W pozostałym we Lwowie Archiwum ZNiO przechowywane są akta dokumentujące dary z lat 1829-1939[6]. W związku z bliskim jubileuszem 200-lecia Zakładu Narodowego pracownicy Ossolineum podjęli próbę możliwie pełnej dokumentacji najważniejszych darów i darczyńców z całej historii Zakładu (zarówno Biblioteki Ossolineum jak i Muzeum Ks. Lubomirskich). Z dotychczas przeprowadzonych prac wynika, że na przestrzeni 200 lat istnienia zbiory ossolińskie wzbogaciły dary od prawie 4000 osób i blisko 2000 instytucji z całego świata. W tej ogromnej grupie ofiarodawców znaczące miejsce ma emigracja polska — pojedyncze osoby i instytucje.

Jednymi z pierwszych darczyńców emigracyjnych byli malarz Jan Tysiewicz, który przez 52 lata hojnie obdarowywał Zakład dziełami sztuki[7]. oraz historyk i polityk Joachim Lelewel, niedoszły dyrektor Ossolineum[8].

W czasach lwowskiego Ossolineum, a więc przed rokiem 1945, wśród najważniejszych darczyńców emigracyjnych wymienić można Karola Kuhnla (Morawy, 1868), Adama Wiszniewskiego (Włochy, 1884-1909), Rozalię Rybińską (Francja, 1890-1893), Elżbietę Bośniacką (Włochy, 1905), Dorotę Straszewską (Włochy, 1909) czy twórców ośrodków emigracyjnych: Ksawerego Branickiego (Montrésor, 1872-1879) i Władysława Broël-Platera (Rapperswil, 1874-1875). Z instytucji najhojniejsze były Muzeum Polskie w Rapperswilu (1870-1939) i Biblioteka Polska w Paryżu (1872-1939). Emigracja wspierała Zakład Narodowy także w trakcie obchodów jubileuszu 100-lecia obchodzonego w 1928 — rozprzestrzeniając informacje o Ossolineum i publikując teksty z nim związane w prasie polonijnej i obcej[9].

Wśród kilkudziesięciu postaci i instytucji darczyńców emigracyjnych pa 1945 r. przypomnieć należy postać wyjątkową— Jana Nowaka-Jeziorańskiego (1914-2005), człowieka, który całe życie poświęcił walce o wolną Polskę i który w Ossolineum, będącym dla niego symbolem polskości, złożył niemal cały dorobek swego życia. Były to dary niezwykle różnorodne i bogate, które Nowak Jeziorański przekazywał od 1996 do śmierci w 2005, a pozostałe zapisem testamentowym. W spuściźnie tej najważniejszą część stanowi archiwum Nowaka Jeziorańskiego, dokumentujące jego działalność z lat 1945-1976 oraz bogate zbiory sztuki (malarstwa, grafiki, rysunków, miniatur, pocztówek), pamiątek historycznych i numizmatyki[10]. Honorując swego wyjątkowego darczyńcę i kuratora (w latach 1995-2005), Ossolineum utworzyło w 2009 r. Gabinet Jana i Jadwigi Nowak Jeziorańskich, w którym prezentowane są dokonania ofiarodawcy i przekazane przez niego zbiory.

Warto przypomnieć też inną postać, niezwykle ważną dla Ossolineum — Mieczysława Gębarowicza (1893-1984), kustosza Muzeum Lubomirskich, w czasie wojny nieoficjalnego dyrektora Zakładu, a przede wszystkim człowieka wyjątkowo zasłużonego dla ratowania zbiorów polskich, a szczególnie ossolińskich we Lwowie, zarówno w czasie wojny, jak i po jej zakończeniu. M. Gębarowicz, który po 1945 pozostał we Lwowie, obdarowywał Ossolineum od roku 1931 do końca życia — archiwaliami polskich instytucji we Lwowie, drukami polskimi i ukraińskimi, w tym licznymi lwowianami oraz zbiorami sztuki m. in grafikami, rysunkami, fotografiami, reprodukcjami[11].

Na zespół darów pochodzących od emigracji polskiej składają się przede wszystkim:

• archiwa i spuścizny historyczne
• archiwa i spuścizny literackie
• księgozbiory
• czasopisma
• kartografia
• kolekcje numizmatyczne
• kolekcje malarstwa, grafiki, pocztówek
• dary finansowe (gotówka, nieruchomości).

Archiwa i spuścizny historyczne to niezwykle cenny materiał, cieszący się niezmiennie zainteresowaniem badaczy. Większość ofiarowanych do Ossolineum zespołów dokumentuje współczesną historię Polski i polskiej emigracji po 1945. Najważniejsze zespoły to: Archiwum gen. Kazimierza Sosnkowskiego (dar Jadwigi Sosnkowskiej i Piotra Sosnkowskiego, 1984, 2013), Papiery Jana Morelowskiego (dar Janiny Morelowskiej, 1989), wspomniane już Archiwum Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Archiwum Tadeusza Żenczykowskiego (dar Daromiły Żenczykowskiej-Zawadzkiej, 1997-2002), Archiwum Zbigniewa J. Błażyńskiego (dar Teresy Błażyńskiej, 2000), Archiwum Józefa Garlińskiego (dar J. Garlińskiego, 2000), Archiwum Macieja Loreta (zapis testamentowy Jadwigi Loret, 2000), Archiwum Kazimierza Zamorskiego (dar Niny Kozłowskiej, 2001), Archiwum Feliksa Gadomskiego (dar Jadwigi Gadomskiej, 2002), Archiwum Tadeusza Podgórskiego (dar Janiny Podgórskiej, 2010) oraz Archiwum Jerzego Lerskiego (dar Haliny T. Lerskiej, 2013). W tym miejscu należy też wspomnieć o Archiwum Klubu Polsko-Kanadyjskiego w Ottawie (dar Klubu, 1997) oraz Archiwum Sapiehów z Nairobi (dar Teresy Jadwigi Sapieha, 2005).

Drugą znaczącą grupą darów są archiwa i spuścizny literackie, niezwykle cenne dla poznania i dokumentowania polskiej literatury współczesnej, przede wszystkim emigracyjnej. Należą tu takie zespoły jak: Archiwum S. Wygodzkiego (dar Stanisława Wygodzkiego, 1989 oraz Ireny Wygodzkiej, 1995-2003), Archiwum Stanisława Vincenza (dar Andrzeja Vincenza, 1991-1997) czy Archiwum Halszki Vincenz-Poniatowskiej i Kazimierza F. Vincenza (dar H. Vincenz-Poniatowskiej 2003). Darem wyjątkowym był przekazany w roku 1999 przez Jana Artura Tarnowskiego na własność Zakładu Narodowego rękopis Pana Tadeusza (do tego czasu był to depozyt rodziny Tarnowskich). Współdarczyńcą była Gmina Wrocław.

Duże znaczenie dla zbiorów ossolińskich, szczególnie w okresie przed przełomem 1989, miały przekazywane przez darczyńców całe zespoły współczesnych druków emigracyjnych i obcych dotyczących Polski, często w kraju niedostępnych, a niezwykle istotnych dla rozwoju nauki. Część tych zbiorów odzwierciedla szczegółowo zainteresowania ofiarodawcy, co dodatkowo zwiększa ich wartość. Z największych darów trzeba przypomnieć księgozbiory: Benedykta Heydenkorna (dar z lat 1988-1989), Andrzeja Vincenza (1992-1996), Halszki Vincenz-Poniatowskiej (dar z lat 1994-2002), Tadeusza Żenczykowskiego (dar Daromiły Żenczykowskiej-Zawadzkiej, 1997-2002), Kazimierza Zamorskiego (dar Niny Kozłowskiej, 2001), Feliksa Gadomskiego (dar Jadwigi Gadomskiej, 2002-2006), Eustachego Sapiehy (dar Teresy Jadwigi Sapieha, 2005), Ryszarda Kuklińskiego (dar Joanny Kuklińskiej, 2008) oraz Jerzego Lerskiego (dar Haliny T. Lerskiej, 2013). Interesujący jest też księgozbiór biblioteki Gimnazjum Polskiego w Lusace (Zambia; dar z 1976). Warto też przypomnieć długoletnich ofiarodawców - Polski Instytut Naukowy w Ameryce (dary z lat 1958-1988) czy Adama Drozdka (dary od roku 1986).

Kolejny typ zbiorów - czasopisma - zajmuje, przynajmniej od początku XX w, bardzo istotne miejsce, zarówno pod względem jakości, jak i ilości, wśród darów emigracyjnych dla Ossolineum. Do 1939 wśród czasopism polonijnych w zbiorach Zakładu Narodowego blisko 90% stanowiły dary - pochodzące od osób i instytucji. Dominacja darów nad innymi sposobami gromadzenia (dotyczyło to także pozostałych typów zbiorów, zarówno bibliotecznych, jak i muzealnych), wynikała z jednej strony z miejsca Zakładu Narodowego w społeczeństwie polskim, z drugiej także z trudnej sytuacji finansowej Ossolineum (podobnie jak innych polskich instytucji kulturalnych), w której zbiory nabywano w sytuacjach wyjątkowych, starając się o ich pozyskiwanie w drodze wymiany i właśnie darów. Ossolineum z racji swej pozycji i licznych kontaktów także w polonijnych środowiskach naukowych, literackich, redakcjach czasopism (m. in. dzięki aktywności licznych dawnych stypendystów Zakładu), otrzymywało wiele tytułów dzieł zwartych od ich autorów, a tytułów czasopism od ich redakcji. W latach 1927-39 Zakład miał także prawo do egzemplarza obowiązkowego czasopism z terenu Rzeczypospolitej, dzięki czemu przed wybuchem wojny Ossolineum posiadało najbogatsze w kraju zbiory czasopism polskich krajowych i zagranicznych.

Niestety z przedwojennego zasobu czasopism polonijnych ponad 50% pozostało we Lwowie, w całości, lub częściowo. Wg najnowszych badań w zbiorach lwowskich (Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Stefanyka) przechowywanych jest 377 tytułów czasopism polonijnych (284 z ośrodków europejskich, 93 spoza Europy i 11 z nieznanym miejscem wydania)., -y W zbiorach wrocławskich w 1946 r. było ok. 140 tytułów prasy polonijnej, na koniec 1994 r. — 1524 tytuły12[12], obecnie (na pocz. 2016 r.) jest ponad 1800 tytułów czasopism polonijnych, z czego blisko 75% pochodzi z darów — indywidualnych, organizacji i redakcji czasopism[13].

Darczyńcami najczęściej są niewielkie instytucje — wydawcy, redakcje czasopism. Ale, co szczególnie cenne w wypadku tego typu zbiorów, dary te przekazywane były (i są) systematycznie przez wiele lat, dzięki czemu Ossolineum posiada dziś w swoich zbiorach niemal pełny zasób wielu tytułów prasy emigracyjnej rzadkich w bibliotekach krajowych. Do największych zespołów czasopism polonijnych przekazanych do ZNiO należą dary Andrzeja Vincenza (1991-1992), Halszki Vincenz-Poniatowskiej (1993-2004), Tadeusza Borowicza (1996-2000), Jadwigi Gadomskiej (2003) i Jana Nowaka-Jeziorańskiego (2004-2008).

Wśród przekazywanych do Zakładu Narodowego darów emigracyjnych było wiele obiektów kartograficznych, ale tylko jedna wyjątkowa kolekcja —220 silesiaców kartograficznych, ofiarowana w 2002 przez Tomasza Niewodniczańskiego[14].

Szczególną grupę darów stanowią też kolekcje numizmatyczne — medali, odznak, oznak, emblematów, a także monet i banknotów Ossolineum otrzymało kolekcje tematyczne czy związane z konkretnymi jednostkami woj owymi — to np. dary Andrzeja Litworni (dar z 1990), Koła Byłych Żołnierzy 2. Dywizji Strzelców Pieszych w Chicago (dar z 1993) czy Daromiła Tadeusza Miarczyńskieego (2009). Wśród darów z tej kategorii są też duże, bardzo różnorodne i niezwykle cenne kolekcje — jak Kazimierza Zamorskiego (dar Niny Kozłowskiej, 2001), Stefana Garczyńskiego (2004)15[15] i Jana Nowaka Jeziorańskiego (2004-2005).

Ważną grupą darów pochodzących od emigracji polskiej, zarówno ilościowo, jak i jakościowo, są zbiory sztuki. Tu przypomnieć można, wspomniane już, XIX-wieczne dary Jana Tysiewicza i Karola Kühnla. Do ważniejszych kolekcji dziel sztuki przekazanych do Ossolineum należą: zespół miniatur portretowych Zygmunta Sowy-Sowińskiego (dar Irene Prime, 1998-1999), zbiór grafiki polskiej XX i XXI, w tym prac Leszka Leo Małysa (dar Anny Ma-łysa, 2003), zbiór prac Elżbiety Rufener-Sapiehy (dar artystki, 2008) i kolekcja dawnej grafiki polskiej, portretów rodzinnych Sapiehów oraz rzeźb dłuta Leona Sapiehy (dar Renaty Sapiehy, 2009). Największą i najbardziej różnorodną kolekcję dzieł sztuki ofiarował Ossolineum wspominany już kilkakrotnie Jan Nowak-Jeziorański[16].

Wieki XIX i XX wpisały się w dzieje Polski w sposób szczególny: niepodległościowe zrywy Polaków przypominały światu, że pozbawiony państwa naród nie wyrzekł się własnej tożsamości, wzbogaca własna kulturę, prowadzi badania naukowe, pielęgnuje historię, szuka dróg wiodących do Niepodległości.

Apel, z jakim zwrócił się do narodu Józef Maksymilian Ossoliński nie pozostał bez odzewu: do Ossolineum we Lwowie płynęły dary nie tylko z wszystkich zaborów, ale także od rozsianych po całym świecie uchodźców. Tak było do roku 1918, w latach 1918-1939, w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Docierały także do Wrocławia w latach sowieckiego zniewolenia, a zwłaszcza po upadku komunizmu w 1989 roku.