Odzyskanie przez Polskę niepodległości po 123 latach politycznego niebytu było absolutnie bezprecedensowym wydarzeniem, o którym pamięć nie powinna zaginąć bez względu na upływ czasu. Rok 1918 to data, która wyraźnie łączy się z konstytuowaniem niezależności i niezawisłości Państwa Polskiego. To także data bardzo istotna i powszechnie znana w kontekście międzynarodowym jako zakończenie Wielkiej Wojny. Okrągła rocznica 100-lecia tego wydarzenia, to doskonały moment na podsumowanie wyników badań prowadzonych przez historyków oraz okazja do nowego spojrzenie na to zagadnienie oraz na podstawę źródłową znajdującą się w archiwach, może fragmentaryczną, ale z całą pewnością unikalną.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości było procesem złożonym. Wykorzystanie możliwości popatrzenia przez pryzmat nowych źródeł, a do tego zgromadzonych poza granicami Kraju, w tym wypadku na Wyspach Brytyjskich, prowadzi do bardzo ciekawych wniosków i generuje istotne pytania.

Omawiana dokumentacja znajduje się w szeroko pojętych źródłach kościelnych, w tym wypadku rozumianych jako wytworzone przez Kościół w rozmaitych jego formach strukturalnych i organizacyjnych. Ponadto są to materiały powstałe w wyniku działalności niekościelnych instytucji lub osób świeckich związanych z Kościołem lub sprawami kościelnymi, które mają znaczenie dla kwestii odzyskania niepodległości, przedstawiając wysiłek na rzecz utrzymania świadomości narodowej, który nie zawsze był tożsamy z podejmowaniem zbrojnej walki o Polskę.

Wspomniane londyńskie zespoły archiwalne pochodzą z dwóch instytucji. Najstarszego polskiego archiwum na terenie Anglii, wytworzonego przez Polską Misję Katolicką (dalej: PMK). Instytucję powstałą w 1894 roku, w odpowiedzi na bieżące potrzeby polskiej kolonii. Utworzoną, do pewnego stopnia, spontanicznie i z inicjatywy Brytyjczyków. Archiwum PMK to archiwalna spuścizna po działalności kancelarii Misji, oraz materiały zgromadzone wokół zagadnień polskich i kościelnych, także retrospektywnie, ze szczególną determinacją i świadomością ich historycznego wymiaru jaką miał wieloletni Rektor PMK ks. prałat Władysław Staniszewski¹.

Drugą jest Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (dalej: IPMS), jedyna instytucja powstała jako archiwum i muzeum Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz emigracji niepodległościowej. Placówka stworzona dla zabezpieczenia archiwaliów i artefaktów będących wynikiem polskich działań na arenie międzynarodowej w okresie drugiej wojny światowej, a także legalnych władz RP na wychodźstwie rezydujących do 1990 roku w Londynie. IPMS w swoich ogromnych zasobach posiada materiały archiwalne wykraczające poza wspomniane ramy czasowe i te będą szczególnie cenne dla powyższego zagadnienia.

Rok 1918 zapisał się jako data zakończenia pierwszej wojny światowej. Dla Polski natomiast, był to czas powrotu na mapę świata i scalania terytorium Ojczyzny podzielonej pomiędzy trzech zaborców. Bardzo dużo poświęca się uwagi działaniom wojennym i sytuacji Polaków pod zaborami, stosunkowo mało prowadzi się badań dotyczących diaspory. O ludności polskiej, która osiedlała się na Wyspach Brytyjskich mamy już informacje datowane od XV wieku, choć pierwsze wzajemne relacje sięgają średniowiecza².

Fragmentaryczne źródła historyczne do badań nad zjawiskami przemieszczania się ludności możemy odnaleźć w materiałach wytworzonych także w wyniku działalności Kościoła i instytucji z nim związanych. Zasadnicze materiały archiwalne, które mogłyby posłużyć do omówienia tematyki polskiego wkładu w odzyskanie niepodległości z perspektywy Wysp Brytyjskich, a będące w zasobie Archiwum Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii, są zgromadzone w zespole I (Kancelaria APMKwAW)³ oraz zasobie Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, w zespołach Konsulatu RP w Londynie (A.42), Ambasadzie RP w Londynie (A.12) oraz kolekcjach osób prywatnych⁴.

W zagadnieniu wyróżniłabym kilka aspektów. Mianowicie sama historia powodów osiedlenia się Polaków w Anglii, ich działalność na różnych polach i wpływ tej działalności na kwestie walki o wolność Polski. Walki rozumianej jako podtrzymanie świadomości narodowej i pełnienie posługi duszpasterskiej pośród ludności polskiej oraz jej wyników w postaci umiejętności odpowiadania na potrzeby bieżące, szczególnie istotne po 1914 roku.

Jak wyżej powiedziano relacje polsko-angielskie sięgają średniowiecza. Warto przypomnieć, że Świętosława, córka Mieszka I, była żoną Svena Widłobrodego króla duńskiego, a później Anglii. Ich syn, Kanut Wielki, po podboju Wyspy został królem Anglii.

O pewnego rodzaju ożywieniu zainteresowania Wyspami Brytyjskimi ze strony Polaków, można mówić w kontekście przemian religijnych i politycznych w dziejach Polski, w okresie odrodzenia i reformacji oraz okresie „stanisławowskim”, a szczególnie w XIX w. Począwszy od powstania listopadowego, a następnie Wiosny Ludów i powstania węgierskiego, a także wojny krymskiej, powstania styczniowego, okresie pozytywizmu i budzenia się ruchów społecznych pod koniec XIX i na początku XX wieku.

Znaczącą rolę wśród emigracji polskiej w Wielkiej Brytanii po 1831 roku odegrał Krystyn Lach-Szyrma. Stał na czele partii, która od jego nazwiska przyjęła nazwę „szyrmistów”, był też tam przedstawicielem obozu Hotelu Lambert. Zaraz po przybyciu do Londynu założył Wydział Historyczny na wzór Towarzystwa Historycznego w Paryżu⁵. Nie sposób pominąć takich organizacji, jak polska loża wolnomularska⁶ utworzona w 1846 roku lub Orzeł Biały, o zabarwieniu demokratycznym, czy też Towarzystwo Dywizyi Polskiej zrzeszające uczestników wojny krymskiej lub organizującej się na wyspie Jersey Gromady Ludu Polskiego. Na terenie Londynu od 1834 roku działała także sekcja paryska, a następnie władze centralne Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, które zaprzestało działalności w 1864 roku. Towarzystwo wiązało nadzieje z ruchami wolnościowymi na kontynencie oraz zakładało odbudowę Rzeczypospolitej Polskiej w granicach sprzed 1772 roku⁷.

W 1832 roku w Londynie powstało Towarzystwo Literackie Przyjaciół Polski, które obok rozpowszechniania wśród mieszkańców Wielkiej Brytanii wiedzy o Polsce i jej politycznym położeniu, miało za zadanie wychowywanie młodzieży polskiej i udzielanie pomocy materialnej. Towarzystwo od pierwszych lat swojego istnienia starało się znaleźć polskiego księdza, łączącego wiarę katolicką z patriotyzmem względem Ojczyzny. Już w 1837 roku były odprawiane polskie nabożeństwa w Londynie. Swoją działalność silnie opierano na angielskich przyjaciołach spraw polskich. W pierwszych latach członkami Towarzystwa było ponad stu angielskich arystokratów, literatów i artystów. Powstało ono dzięki staraniom J. U. Niemcewicza, który przez kilka lat prowadził niestrudzoną działalność dyplomatyczną i propagandową, ale przede wszystkim jałmużniczą, wśród Anglików, Irlandczyków i Szkotów. Wydawało ono miesięcznik „Polonia or monthly reports on Polish affairs” oraz „The Hull Polish Record”. Towarzystwo miało także oddziały w Warwick, Hull, Bristolu, Birmingham, Nottingham, Sheffield, Yorku i Edynburgu oraz Glasgow. Biuro centrali mieściło się w centralnym Londynie. Towarzystwo swój prężny rozwój niewątpliwie przeżywało za prezesury lorda Dudleya Couttsa Stuarta, który od 1848 roku, przez 6 lat, bardzo skutecznie zabiegał o środki finansowe w środowisku angielskim i mówił o sprawach polskich na forum parlamentarnym. Po śmierci lorda Dudleya Stuarta możemy mówić o bardzo trudnych latach działalności, chociaż prezesura wciąż była w rękach angielskich. Jednak realna praca, szczególnie pozyskiwanie funduszy, było zadaniem kolejnych sekretarzy, którą to funkcję sprawowali Polacy. W 1886 r. w ramach Towarzystwa wyłonił się odrębny komitet damski, odgrywający ważną rolę na polu dobroczynności. Na czele stanęła lady Burdelt-Coutts popierana przez rodzinę Adama Giełguda i księcia Władysława Czartoryskiego. W drugiej połowie 1887 r. działalność Towarzystwa koncentrowała się wokół pomocy weteranom powstania listopadowego, węgierskiego, wojny krymskiej i powstania styczniowego. Łącznie była to grupa około 100 osób. Ze względów ekonomicznych, w 1888 r. siedzibę przeniesiono do prywatnego mieszkania. Sekcja pań ofiarnie zbierała pieniądze na balach charytatywnych organizowanych w westminsterskim ratuszu oraz ze sprzedaży polskich wyrobów rękodzielniczych sprowadzonych z terenów polskich. Wyroby złotnicze i ze srebra, snycerskie, z porcelany, koronki i hafty, które spotkały się na rynku angielskim z zachwytem i cieszyły się popularnością przynosiły Towarzystwu potrzebne dochody. Sekcja Pań nie poprzestała jedynie na działalności, którą można nazwać w uproszczeniu gospodarczą. Czynnie włączyła się w upowszechnianie historii i literatury polskiej oraz informowała o politycznej sytuacji Polaków, prostując wiele fałszywych uogólnień na ten temat. Szczególną postacią dla tej czynnej i dzielnej części Towarzystwa była Miss Maude Ashurst Biggs, która nauczyła się języka polskiego, tłumaczyła dzieła Mickiewicza i Słowackiego na język angielski, a nade wszystko okazała swoją postawę wobec spraw Polaków w bardzo lirycznej broszurze zatytułowanej „O zapomnianym narodzie”, która odbiła się szerokim echem w środowiskach angielskich⁸.

Po powstaniu listopadowym do Anglii przyjechało wielu Polaków w nadziei na przeczekanie trudnych warunków politycznych i powrotu do wolnej Ojczyzny. Większość tych, którzy opuszczali Polskę było bez wykształcenia. Trudne życie Polaków - emigrantów skupiało się na fizycznej pracy. Polacy najczęściej podejmowali pracę jako rzemieślnicy. W miarę upływu lat zmieniało się oblicze i poglądy polskich emigrantów, którzy znaleźli się w Anglii. Ta najliczniejsza grupa europejskich emigrantów, zasilana kolejnymi falami rodaków uciekających przed represjami z Ojczyzny, w 1844 współzałożyła pierwszą międzynarodową organizację klasy robotniczej „Fraternal Democrats”⁹.

Z czasem działalność polskich organizacji emigracyjnych na gruncie angielskim sprowadziła się do urządzania obchodów rocznic narodowych z udziałem Anglików, Szkotów, Irlandczyków i przedstawicieli innych europejskich środowisk emigracyjnych. Polska diaspora na terenie Wysp Brytyjskich zmniejszała się. Polacy starzeli się, wracali do kraju, a kolejne pokolenia asymilowały się. Wyjazdy straciły charakter masowy, a emigracyjna działalność Polaków na terenie Anglii straciła na intensywności.

Nowym obszarem zainteresowaniem Polaków w Anglii był ruch spółdzielczy. Szybkie uprzemysłowienie kraju i rozwój rolnictwa pobudzały ruchy o charakterze społeczno-robotniczym, które Polacy przyjmowali z zaciekawieniem i entuzjazmem. We wschodnim Londynie mieściła się drukarnia „Przedświt”, z której wychodziły broszury, sprawozdania, a w początkowym okresie miesięcznik „Robotnik”, przesyłane do kraju. W 1882 r. powstało Towarzystwo Robotników powołane jako Związek Polski dla Wielkiej Brytanii i Irlandii i zależny od niego Klub Robotników. W dosyć wczesnym stadium, początkowe poglądy radykalnej organizacji, przeszły szereg przeobrażeń, w efekcie których zmieniono nazwę organizacji na Związek Polski i założono kasę chorych oraz kasę bezrobocia, bardzo wydajnie pomagającą rodakom doświadczonym przez los. Siedziba Związku mieściła się we wschodnim Londynie, gdzie zorganizowano skromny szynk i bibliotekę, urządzano kilka razy do roku wiece i bale.

Szacuje się, że po klęsce powstania listopadowego na terenie Wielkiej Brytanii osiedliło się około 700 Polaków, których zasadniczo możemy zaliczyć do uchodźstwa o charakterze politycznym. W latach 60. i 70. XIX wieku polscy emigranci przybywający na Wyspy Brytyjskie szukali szansy na polepszenie warunków materialnych. Dla wielu Anglia miała być, bądź była, tylko etapem w podróży do Ameryki. Głównie przybywali robotnicy i rzemieślnicy. Podejmowali się pracy w portach i kopalniach. Mężczyźni pracowali jako szewcy, krawcy i stolarze. Kobiety były szwaczkami i praczkami. Angielski spis ludności z 1871 roku podaje liczbę 4 228 Polaków w samym Londynie, natomiast „Mapa ludów słowiańskich” Zarianki z roku 1890 umieszczona w „Słowianskija Izwiestia” podaje już liczbę 5 000. Natomiast ks. Badeni pod tą samą datą 1890 roku podaje liczbę 3 000 Polaków w Anglii.

W 1886 r. powstało Towarzystwo Polskie w Londynie, które koncentrowało się na organizowaniu pomocy dla emigrantów z Polski oraz zbiórce na cele narodowe. Do nieco późniejszych organizacji należy, umożliwiające studiowanie polskiej młodzieży, Towarzystwo Wszechnicy Mickiewicza z 1902 roku.

Polskie uchodźstwo przez dziesięciolecia stało na straży polskich idei niepodległościowych. Było wsparciem moralnym i ekonomicznym kolejnych inicjatyw walk o odzyskanie pełnej suwerenności Kraju. Formowało ochotnicze i regularne wojsko, które brało czynny udział w kolejnych wojnach, które mogły przynieś wolność Ojczyźnie. Wielki patriotyzm i podtrzymywanie łączności z macierzystym Krajem zawsze stało ponad podziałami ideologicznymi różnorakich frakcji wyzna­niowych i przede wszystkim politycznych. Z punktu widzenia socjologicznego, polska diaspora zachowując swoją silną odrębność kulturową nie mogła w większym stopniu ulec asymilacji na gruncie brytyjskim. Polski indywidualizm kulturowy, podtrzymywany przez upamiętnianie narodowych rocznic, był w efekcie bardzo silnym oparciem dla Kraju.

Polacy zasadniczo organizowali się wokół stolicy - w Londynie. Oczywiście nie sposób tutaj pominąć dwóch dużych ośrodków: Manchesteru i Liverpoolu, czy też takich miast jak Bristol, Sheffield, Nottingham, Leeds, Portsmouth, Dover, Cardiff i Edynburg oraz Glasgow. Mimo, że znaczna część Polaków żyła w bardzo trudnych warunkach materialnych, wręcz nędzy, jednostki odniosły znaczące sukcesy i żyły w bogactwie. Byli to przedsiębiorcy handlowi i przemysłowi zwłaszcza związani z rynkiem tytoniowym, właściciele domów handlowo-przemysłowych i skle­pów kontynentalnych, sprzedawcy luksusowych futer, inżynierowie pracujący przy budowie kolei, czy też lekarze, okuliści i właściciele zakładów okulistycznych, ale także fryzjerzy, rzemieślnicy, naukowcy i wynalazcy.

Powołanie w 1894 r. do życia Polskiej Misji Katolickiej w Londynie poza zapewnieniem opieki duszpasterskiej było bardzo dużym wsparciem moralnym dla Polaków. Warto tutaj wymienić nazwiska kilku księży, którzy jeszcze przed powołaniem PMK wspierali najuboższą ludność polską i pomagali jej materialnie oraz sprawowali kapłańską posługę czyli spowiadali, odprawiali msze święte i udzielali sakramentów. Chodzili po najuboższych dzielnicach robotniczych i odnajdywali Polaków żyjących w najlepszym wypadku bardzo skromnie, a niejednokrotnie nawet na ulicy. Warto bardzo wyraźnie chociaż wymienić tych duszpasterzy, których nazwiska są nam znane: o. Stefan Mazocha, ks. Emeryk Podelski (kapelan polskiej dywizji w wojnie krymskiej), ks. dr Marcin Chwaliszewski, ks. dr Jaździewski, ks. Adolf Bakanowski, o. Bernard Lubieński, ks. Julian Dutkiewicz, ks. Szulc, o. Kaluza, o. Jakób Linder, o. Józef von Lassberg¹⁰.

Wybuch Wielkiej Wojny w sposób istotny wpłynął na charakter działalności organizacji oraz osób prywatnych mających na względzie polskie interesy. Liczba nowych organizacji o charakterze polsko-brytyjskim zwiększyła się widocznie. Celem działalności stała się pomoc poszkodowanym, uchodźcom, a z czasem też internowanym rodakom. Bardzo trudnym zagadnieniem była kwestia jeńców narodowości polskiej, służących w armiach niemieckiej i austriackiej, a wziętych do niewoli na zachodnim froncie.

Wybuch wojny europejskiej stworzył realne możliwości do wielkich zmian politycznych na mapie Europy i powrotu państwowości polskiej. Wszyscy trzej zaborcy zaczęli starać się o uzyskanie przychylności ludności polskiej. W efekcie Polacy, jako obywatele trzech państw, zmuszeni byli do służby w stojących po przeciwnej stronie armiach zaborczych, walcząc przeciwko sobie nawzajem.

Centralną postacią brytyjsko-polskich wojennych organizacji charytatywnych była panna Laurence Alma Tadema znana poetka i pisarka, córka znakomitego malarza Sir Lawrence Alma Tadema. Będąc pod urokiem Ignacego Jana Paderewskiego, znanego już na gruncie brytyjskim pianisty oraz działacza politycznego na rzecz odzyskania niepodległości Polski, panna Laurence z powodzeniem organizowała akcje na rzecz Polaków i Polski¹¹.

Jedną z pierwszych wojennych organizacji był Fundusz Pomocy Polskim Uchodźcom (The Polish Refugee Fund)¹² powstały na samym początku wojny celem pomagania polskim studentom, głównie uchodźcom z Belgii. Fundusz pomagał w szukaniu pracy dla uchodźców oraz wspierał doraźnie finansowo. istniał do października 1915 roku, kiedy to powstało Towarzystwo Opieka Polska (Polish Exiles Protection)¹³ i Fundusz Pomocy Polskim Ofiarom Wojny (Polish Victims Relief Fund)14, zresztą pod honorową prezesurą Ignacego Paderewskiego. Honorową Sekretarką obu organizacji została wspomniana Laurence Alma Tadema. Siedziba wspomnianych organizacji mieściła się w centralnej części Londynu, podobnie jak biura Polskiego Komitetu Informacyjnego (Polish Information Committee). W tym okresie bardzo istotna stała się pomoc uchodźcom, ale nowopowstałe organizacje objęły opieką także internowanych rodaków, na stałe zamieszkujących Wyspy Brytyjskie, którzy w myśl prawa posiadali obywatelstwo państw zaborczych, stosownie do miejsca pochodzenia. Zatem posiadali obywatelstwo niemieckie lub austriackie. Rosła także ilość jeńców - Polaków z armii niemieckiej wziętych do niewoli na froncie zachodnim.

Bardzo skomplikowana sytuacja Polaków, znalazła swój finał w obozach internowania, m.in. w Douglas i Knockaloe Camp na wyspie Man, w Handforth na południe od Manchesteru, w Stratford East we wschodnim Londynie i w szeregu innych pomniejszych miejscach. Polski Komitet Informacyjny wydawał co prawda specjalne zaświadczenia, aby poprzeć Polaków w wyjaśnieniu kwestii obywatelstwa państw nieprzyjacielskich oraz wsparcia dopełnienia formalności związanych z zapobieganiem internowania lub staraniom o zwolnienie z internowania. Na początku 1917 r. polskie organizacje uzyskały poparcie brytyjskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w trudnej sprawie obywatelstwa polskiej ludności z terenów zaborów. Komitet Informacyjny jednak kontynuował w dalszym ciągu akcję wysyłania internowanym paczek. Natomiast Fundusz Pomocy Polskim Ofiarom Wojny rozwinął akcję pomocy Polakom w Kraju¹⁵.

Obok wspomnianej działalności polsko-brytyjskiej, były podejmowane także inicjatywy o nieco innym charakterze, znacznie mniej naglącym. Na terenie Londynu powołano we wrześniu 1915 roku Klub Polski Polonia¹⁶ celem stworzenia ogniska towarzyskiego dla studentów-uchodźców z Belgii. W prace klubu zaangażowani byli: wielka nestorka zakupu budynku polskiego kościoła - Zofia Pace, wspomniana już - Laurence Alma Tadema oraz znana etnografka - Maria Czaplicka z Oksfordu. W październiku 1915 r. reaktywowano polską szkółkę przy kościele, który działał w wynajmowanym od kilkunastu lat budynku we wschodnim Londynie. Powołano także Katolickie Koło Rodzin Opieki nad Dziećmi. Objęto codzienną opieką i nauczaniem szkolnym dzieci z około 30 rodzin.

W maju 1917 r. powołano do istnienia Związek Towarzystw i Instytucji Polskich w Anglii celem zjednoczenia głosu i wysiłku narodowego na terenie Anglii oraz obrony własnych interesów, szczególnie w obawie przed obowiązkiem służby wojskowej. Poza Londynem wydatnie włączyła się w to polska społeczność w Liverpoolu.

Wraz z rozwojem wojny coraz więcej jeńców narodowości polskiej znajdowało się w obozach w Anglii. Szacowano, że było ich około 8 tysięcy, prawie wyłącznie z armii niemieckiej. Na prośbę przedstawicielstwa Komitetu Narodowego Polskiego w Londynie, rząd brytyjski zgodził się aby oddzielić ich od jeńców Niemców. Pierwszy taki obóz powstał w Feltham pod Londynem gdzie znalazło się około 2,5 tysiąca Polaków”¹⁷.

Towarzystwo Opieka Polska, które miało przedstawicielstwa na terenie całej Anglii istniało do końca grudnia 1917 roku, następnie weszło w skład Misji Komitetu Narodowego Polskiego w Londynie. Wszelkie dotychczasowe działania organizacji dbających o Polaków w kontekście kwestii obywatelskich oraz wydawanie odpowiednich zaświadczeń internowanym Polakom i ich rodzinom skupiono w tej właśnie formie, która przetrwała do końca wojny i odzyskania niepodległości w listopadzie 1918 roku oraz przez pierwsze miesiące istnienia odrodzonego państwa polskiego.

W efekcie do jesieni 1918 r. istniało kilkadziesiąt stowarzyszeń o charakterze społecznym i politycznym, które w ramach swojej działalności wspierały Polaków i pomagały w bardzo różnorodny sposób. Ich egzystencja niekiedy była dosyć krótka, niemniej jednak spełniały one bardzo ważną rolę i miały swój nieoceniony wkład w kształtowanie się zrębów odrodzenia Państwa Polskiego.

Sygnalizując rozpiętość zagadnienia zawiłych i trudnych dróg polskiej niepodległości, która tak poważnie została naruszona podczas okresu rozbiorów warto zwrócić uwagę na materiały wytworzone w związku z drugą wojną światową, a wiążących się z omawianym okresem historycznym. Otóż zarówno w Archiwum PMKwAW jak i IPMS znajdziemy wiele przykładów udziału w walkach niepodległościowych na terenie Ojczyzny późniejszych kapelanów PSZ¹⁸. W przypadku archiwum Misji jest to zasadniczo materiał przyczynkarski sprowadzający się do krótkiego wpisu w aktach personalnych i dotyczy on kilkuset księży. W przypadku Archiwum IPMS mamy do czynienia z konkretnymi spuściznami w formie kolekcji osobowych w których występuje materiał wspomnieniowy, oryginalne dokumenty osobiste sprzed 1918 r. świadczące o czynnym zaangażowaniu w walkę o odzyskanie niepodległości oraz materiały fotograficzne i korespondencja, chociażby z bp. W. Bandurskim¹⁹. Kolekcje czołowych postaci duszpasterstwa powojennego, których spuścizna trafiła do Instytutu, to tylko 4 zespoły²⁰ jednak o wartości wiele wnoszącej do badań.

Bardzo trudne drogi odrodzenia Państwa Polskiego w powszechnej świadomości międzynarodowej są równie zawiłe jak losy archiwaliów polskich rozproszonych po świecie. Geneza każdej z emigracyjnych placówek jest nie tylko polskim głosem na obcej ziemi, zaznaczającym obecność polskiej sprawy w historii powszechnej. Są one przede wszystkim swojego rodzaju ambasadami polskości w newralgicznych historycznie miejscach na mapie świata, na zawsze złączonych z historią naszego narodu.

W 2018 r. możemy z durną obchodzić stulecie odzyskania niepodległości, ale może warto podkreślić wymiar historyczny i potrzebę refleksji w kontekście nie tylko uogólnień, ale również kwestii szczegółowych, które sprowadzają badania do poziomu jednostkowego. Wszystko to, co łączymy z zagadnieniem dróg prowadzących do niepodległości, dotyczyło Polaków, przyjaciół polskiej sprawy, ale przede wszystkim ludzi, poszczególnych osób. Wpłynęło to dosłownie na ich życie i dotyczyło losów ich rodziny.

To, że dzisiaj świętujemy tę piękną rocznicę, nie jest tylko ważnym terminem w naszej świadomości historycznej, to konsekwencja działań i ofiary poszczególnych osób.